Türkiye’nin Cumhuriyet oluşunun 98. yıl dönümü…
Hepimiz nasıl kurulduğunu biliyoruz; hukuksal boyutunuysa Murat Bardakçı yazdı.
Bardakçı’nın, Meclis Arşivi’nden ulaştığı evraklar ve o dokümanların kıssası…
Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yer aldığı ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları sayfa. Bu metin Cumhuriyet’in ilânının birinci resmi dokümanıdır (TBMM Arşivi).
Diyanet İşleri Reisliği’nin Cumhuriyet’in ilânını halka duyurmaları için müftülüklere gönderdiği telgraflardan biri (Cumhuriyet Arşivi, 051-0-8-65-35-1).
ANAYASA’DA DEĞİŞİKLİK
Artık, Cumhuriyet’in ilânının türel tarafını ve evrakın değerini anlatayım: “Cumhuriyet, bir anayasa değişikliği ile, Büyük Millet Meclisi ‘Kanun-ı Temeli Encümeni’nin, yani Anayasa Komisyonu’nun 1921 Anayasası’ndaki altı hususun değişmesi niyeti ile hazırladığı tasarının Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda kabul edilmesi suretiyle ilân edildi. Anayasa’nın birinci hususuna ‘Türkiye’nin idare halinin ‘Cumhuriyet’, devletin dininin İslâm, resmî lisanının de Türkçe olduğu’ ek ediliyordu. Başka unsurlar de Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık ve Hükümet hakkındaydı.
Oylamadan daha sonra çabucak reisicumhur seçimine geçildi ve Mustafa Kemal Paşa, Reisicumhur seçildi.”
KOMİTENİN MAZBATASI
Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda görüşülüp kabul edilen tasarıyı hazırlayan Anayasa Komitesi; İzmir Milletvekili Yunus Nadi (Abalıoğlu) Bey’in başkanlığında Gelibolu Milletvekili Celâl Nuri (İleri), Dersim Milletvekili Feridun Fikri (Düşünsel), Konya Milletvekili Refik (Koraltan), İzmit Milletvekili İbrahim Süreyya (Yiğit), Muş Milletvekili İlyas Sami Beyefendiler ile Antalya Milletvekili Rasih Hoca (Kaplan)’dan meydana geliyordu.
Celâl Nuri Bey’in Meclis Başkanlığı’na hitaben kaleme aldığı kurul mazbatası bugünün Türkçesi ile şu biçimde idi:
“Milletimizi refah ve saadete ulaştırıp tam bir bağımsızlığa kavuşturan ve Allah’ın da takdir ettiği savaşta ulusal hâkimiyet aslı kat’î surette kabul edilmiş ve ebediyen buna riayet edilegelmişti. Bu tarzın necib Türk milletine ne büyük muvaffakiyet temin ettiği aşikârdır. Hâkimiyetin kayıtsız-şartsız millete ilişkin olması ve yönetim metodunun milletin mukadderatını şahsen ve bilfiil yönetim etmek temeline dayanması aslına bakarsanız ‘Cumhuriyet’ demek olduğundan, saltanatı kesin biçimde kaldıran bu sözün kullanılıp Türkiye Devleti’nin biçiminin cumhuriyet hükümeti olması hakkında Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun özel unsurunun bir fıkra ile açıklığa kavuşturulması hukuk ve uygulama bakımından münasip görülmüştür.
Bir cumhuriyet tesis kılındıktan daha sonra bu cumhuriyetin temsilcisi olan başkanlık makamının da oluşturulması olağandır.
Bundan öbür, hükümeti teşkil edecek olan başbakanın cumhurbaşkanı tarafınca tayini, sorumluluğun belirlenmesi bakımından zorunlu işlerdendir.
ötürüsıyla, hala mevcud olan devlet biçiminin tesbiti için Anayasa’nın buna dair bir, üç, sekiz ve dokuzuncu hususları aşağıdaki biçimde değiştirilerek açıklığa kavuşturulmuş, devletimizin dininin İslâm, lisanının de Türkçe olduğuna dair özel bir husus ek edilmiştir.
Zikredilen hususları kanun hâline getirmek üzere Hey’et-i Celîle’ye arz ve teklif ve çabucak müzakeresini istirham ederiz.”
Bu mazbata doğrultusunda hazırlanan tasarının Meclis’te 29 Ekim akşamı saat 08.00’de kabul edilip kanunlaşması ile Türkiye’de Cumhuriyet ilân edilmiş oldu.
Ankara’da, Cumhuriyet’in ilân edildiği birinci Meclis binası.
“Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti (Genel Sekreterliği) Kavanîn (Kanunlar) Müdüriyeti” antetli kâğıda yazılmış olan 364 numaralı ‘Teşkilât- ı Esasiye Kanunu’nun kimi mevaddının tâdiline’ yani ‘Anayasa’nın kimi hususlarının değiştirilmesine’ dair kanun şöyleki idi: “
Birinci Husus: Hâkimiyet, bilâ kayd ü koşul milletindir. Yönetim tarzı halkın mukadderatını şahsen ve bilfiil yönetim etmesi aslına müsteniddir (dayanır). Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti Cumhuriyet’tir.
İkinci Husus: Türkiye Devleti’nin dini, din-i İslâm’dır. Resmî lisanı Türkçe’dir.
Üçüncü Husus: Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafınca yönetim olunur. Meclis, Hükümet’in inkısam ettiği şuubât-ı idareyi (ayrı farklı kısımlara ayırdığı idarî işleri) İcra Vekilleri vasıtasıyla yönetim eder.
Dördüncü Husus: Türkiye Reisicumhuru, Türkiye Büyük Millet Meclisi Heyet-i Umumiyesi tarafınca ve kendi âzası meyânından bir intihap (seçim) devresi için intihap olunur (seçilir). Vazife-i riyaset (başkanlık bakılırsavi), yeni Reisicumhur’un intihabına (seçimine) kadar devam eder. tekrar intihap olunmak (seçilmek) caizdir.
Beşinci Husus: Türkiye Reisicumhuru, devletin reisidir. Bu sıfatla gerek gördükçe Meclis’e ve Heyet-i Vekile’ye riyaset (hükümete başkanlık) eder.
Altıncı Husus: Başvekil, Reisicumhur tarafınca ve Meclis âzası meyanından intihap olunur (Meclis üyeleri içinden seçilir). Öteki vekiller Başvekil tarafınca bir daha Meclis âzası içinden intihap olunduktan daha sonra hey’et-i umumiyesi (hepsi) Reisicumhur tarafınca Meclis’in tasvibine arzolunur. Meclis hâl-i içtimada (çalışma döneminde) değil ise keyfiyeti tasvip Meclis’in içtimaına tâlik olunur (toplantısına ertelenir).
18 Rebiyülönceden 1342 ve 29 Teşriniönceden (Ekim) 1339 (1923)”.
MÜFTÜLER GÖREVLENDİRİLDİ
Sorunun temeli, Meclis’in yeni bir devlet kurmaya değil, mevcut idarenin ismini koymaya karar vermesi idi…
Cumhuriyet’in ilânı, Ankara’da 101 pâre top atılarak kutlanırken sonucu memleketin dört bir tarafına duyurma işi de müftülüklere verildi. Evkaf ve Şer’iye Vekâleti’nin talimatı ile Türkiye’deki bütün müftülüklere telgraflar gönderen Diyanet İşleri Reisliği, müftülerden artık Cumhuriyet ile yönetim edileceğimizi halka duyurmasını istedi.
Bu sayfada Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yer aldığı ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları metnin yepyenisi, yani Cumhuriyet’in ilânının birinci resmî evrakı yeralıyor ve belgeyi bir gazetede 96 sene daha sonra birinci kez yayınlamakla memnunluk duyuyorum.
1920’de açılan birinci Meclis, bu tahta okul sıralarında çalışmıştı.
Hepimiz nasıl kurulduğunu biliyoruz; hukuksal boyutunuysa Murat Bardakçı yazdı.
Bardakçı’nın, Meclis Arşivi’nden ulaştığı evraklar ve o dokümanların kıssası…
Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yer aldığı ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları sayfa. Bu metin Cumhuriyet’in ilânının birinci resmi dokümanıdır (TBMM Arşivi).
Diyanet İşleri Reisliği’nin Cumhuriyet’in ilânını halka duyurmaları için müftülüklere gönderdiği telgraflardan biri (Cumhuriyet Arşivi, 051-0-8-65-35-1).
ANAYASA’DA DEĞİŞİKLİK
Artık, Cumhuriyet’in ilânının türel tarafını ve evrakın değerini anlatayım: “Cumhuriyet, bir anayasa değişikliği ile, Büyük Millet Meclisi ‘Kanun-ı Temeli Encümeni’nin, yani Anayasa Komisyonu’nun 1921 Anayasası’ndaki altı hususun değişmesi niyeti ile hazırladığı tasarının Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda kabul edilmesi suretiyle ilân edildi. Anayasa’nın birinci hususuna ‘Türkiye’nin idare halinin ‘Cumhuriyet’, devletin dininin İslâm, resmî lisanının de Türkçe olduğu’ ek ediliyordu. Başka unsurlar de Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık ve Hükümet hakkındaydı.
Oylamadan daha sonra çabucak reisicumhur seçimine geçildi ve Mustafa Kemal Paşa, Reisicumhur seçildi.”
KOMİTENİN MAZBATASI
Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda görüşülüp kabul edilen tasarıyı hazırlayan Anayasa Komitesi; İzmir Milletvekili Yunus Nadi (Abalıoğlu) Bey’in başkanlığında Gelibolu Milletvekili Celâl Nuri (İleri), Dersim Milletvekili Feridun Fikri (Düşünsel), Konya Milletvekili Refik (Koraltan), İzmit Milletvekili İbrahim Süreyya (Yiğit), Muş Milletvekili İlyas Sami Beyefendiler ile Antalya Milletvekili Rasih Hoca (Kaplan)’dan meydana geliyordu.
Celâl Nuri Bey’in Meclis Başkanlığı’na hitaben kaleme aldığı kurul mazbatası bugünün Türkçesi ile şu biçimde idi:
“Milletimizi refah ve saadete ulaştırıp tam bir bağımsızlığa kavuşturan ve Allah’ın da takdir ettiği savaşta ulusal hâkimiyet aslı kat’î surette kabul edilmiş ve ebediyen buna riayet edilegelmişti. Bu tarzın necib Türk milletine ne büyük muvaffakiyet temin ettiği aşikârdır. Hâkimiyetin kayıtsız-şartsız millete ilişkin olması ve yönetim metodunun milletin mukadderatını şahsen ve bilfiil yönetim etmek temeline dayanması aslına bakarsanız ‘Cumhuriyet’ demek olduğundan, saltanatı kesin biçimde kaldıran bu sözün kullanılıp Türkiye Devleti’nin biçiminin cumhuriyet hükümeti olması hakkında Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun özel unsurunun bir fıkra ile açıklığa kavuşturulması hukuk ve uygulama bakımından münasip görülmüştür.
Bir cumhuriyet tesis kılındıktan daha sonra bu cumhuriyetin temsilcisi olan başkanlık makamının da oluşturulması olağandır.
Bundan öbür, hükümeti teşkil edecek olan başbakanın cumhurbaşkanı tarafınca tayini, sorumluluğun belirlenmesi bakımından zorunlu işlerdendir.
ötürüsıyla, hala mevcud olan devlet biçiminin tesbiti için Anayasa’nın buna dair bir, üç, sekiz ve dokuzuncu hususları aşağıdaki biçimde değiştirilerek açıklığa kavuşturulmuş, devletimizin dininin İslâm, lisanının de Türkçe olduğuna dair özel bir husus ek edilmiştir.
Zikredilen hususları kanun hâline getirmek üzere Hey’et-i Celîle’ye arz ve teklif ve çabucak müzakeresini istirham ederiz.”
Bu mazbata doğrultusunda hazırlanan tasarının Meclis’te 29 Ekim akşamı saat 08.00’de kabul edilip kanunlaşması ile Türkiye’de Cumhuriyet ilân edilmiş oldu.
Ankara’da, Cumhuriyet’in ilân edildiği birinci Meclis binası.
“Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti (Genel Sekreterliği) Kavanîn (Kanunlar) Müdüriyeti” antetli kâğıda yazılmış olan 364 numaralı ‘Teşkilât- ı Esasiye Kanunu’nun kimi mevaddının tâdiline’ yani ‘Anayasa’nın kimi hususlarının değiştirilmesine’ dair kanun şöyleki idi: “
Birinci Husus: Hâkimiyet, bilâ kayd ü koşul milletindir. Yönetim tarzı halkın mukadderatını şahsen ve bilfiil yönetim etmesi aslına müsteniddir (dayanır). Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti Cumhuriyet’tir.
İkinci Husus: Türkiye Devleti’nin dini, din-i İslâm’dır. Resmî lisanı Türkçe’dir.
Üçüncü Husus: Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafınca yönetim olunur. Meclis, Hükümet’in inkısam ettiği şuubât-ı idareyi (ayrı farklı kısımlara ayırdığı idarî işleri) İcra Vekilleri vasıtasıyla yönetim eder.
Dördüncü Husus: Türkiye Reisicumhuru, Türkiye Büyük Millet Meclisi Heyet-i Umumiyesi tarafınca ve kendi âzası meyânından bir intihap (seçim) devresi için intihap olunur (seçilir). Vazife-i riyaset (başkanlık bakılırsavi), yeni Reisicumhur’un intihabına (seçimine) kadar devam eder. tekrar intihap olunmak (seçilmek) caizdir.
Beşinci Husus: Türkiye Reisicumhuru, devletin reisidir. Bu sıfatla gerek gördükçe Meclis’e ve Heyet-i Vekile’ye riyaset (hükümete başkanlık) eder.
Altıncı Husus: Başvekil, Reisicumhur tarafınca ve Meclis âzası meyanından intihap olunur (Meclis üyeleri içinden seçilir). Öteki vekiller Başvekil tarafınca bir daha Meclis âzası içinden intihap olunduktan daha sonra hey’et-i umumiyesi (hepsi) Reisicumhur tarafınca Meclis’in tasvibine arzolunur. Meclis hâl-i içtimada (çalışma döneminde) değil ise keyfiyeti tasvip Meclis’in içtimaına tâlik olunur (toplantısına ertelenir).
18 Rebiyülönceden 1342 ve 29 Teşriniönceden (Ekim) 1339 (1923)”.
MÜFTÜLER GÖREVLENDİRİLDİ
Sorunun temeli, Meclis’in yeni bir devlet kurmaya değil, mevcut idarenin ismini koymaya karar vermesi idi…
Cumhuriyet’in ilânı, Ankara’da 101 pâre top atılarak kutlanırken sonucu memleketin dört bir tarafına duyurma işi de müftülüklere verildi. Evkaf ve Şer’iye Vekâleti’nin talimatı ile Türkiye’deki bütün müftülüklere telgraflar gönderen Diyanet İşleri Reisliği, müftülerden artık Cumhuriyet ile yönetim edileceğimizi halka duyurmasını istedi.
Bu sayfada Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yer aldığı ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları metnin yepyenisi, yani Cumhuriyet’in ilânının birinci resmî evrakı yeralıyor ve belgeyi bir gazetede 96 sene daha sonra birinci kez yayınlamakla memnunluk duyuyorum.
1920’de açılan birinci Meclis, bu tahta okul sıralarında çalışmıştı.