Amerikan markalarındaki Kızılderili isimleri
Hem katletti, hem sömürüyor
Vakanüvis
Kristof Kolomb’un Amerika’ya ayak basışından itibaren “beyaz adam”ın yeni kıtada yaptığı katliamlar bir mütearife. Avrupa’nın değişik ülkelerinden Amerika’ya göç eden kitlelerin ortasındaki bir kısım eşkiyalar, asırlar ortasında kıtanın yerlilerini durmaksızın öldürdüler.
“Batılı beyaz adam” Güney Amerika’da Aztekler, Mayalar ile kuzeydeki epeyce sayıdaki kabilenin mensubu yerliyi evvel canından etti, daha sonra da topraklarına el koydu. Amerikan’nın yeni sahipleri ayrıyeten, Afrika’dan zorla getirilen siyahî insanları da köle olarak kullandı. “Vahşi Batı”nın mağdurları içinde Kızılderililer ise bütün bu zulümlere ilaveten “somut olmayan kültürel değerler”ini de şirketlere kaptırdılar, kaptırmaya da devam ediyorlar.
Çok sayıda ABD firması, ya ismini Kızılderili kabileler yahut kabile reislerinde seçti ya da mamüllerine Amerikan yerlilerinden tarihi şahıslar ya da folklorik isimleri koydu. Kızılderililer, tahminen yarım asırdır bu gasplara karşı tüzel uğraş veriyor. Birtakım kabilelerin “Kızılderili” ismini aşağılayıcı buldukları sebebi öne sürülerek entelektüel etraflarda “Indian” (Hintli) tabiri üretilmiş olsa da Amerikan yerlileri iki kullanımla ilgili de haklarını aramaya çalışıyorlar.
ŞEF PONTİAC’IN İSMİ BİR ASRA YAKINDIR YOLLARDA
Kızılderililerin isimlerini / bedellerini rastgele bir bedel ödemeden kullanan şirketler içinde dünyaca ünlüler olduğu üzere ABD iç pazarında faaliyet gösterenler de var. Araba şirketi General Motors’un milyonlarca sattığı Pontiac’ın ismi kızılderili reisi Pontiac Obwandiyag’tan alınma. Pontiac (ö. 1769) Ottava yerlilerinin reisiydi. Büyük Göller Bölgesi’ndeki İngiliz egemenliğine karşı başlatılan ve “Pontiac Savaşı” olarak bilinen büyük yerli direnişine önderlik etmişti. İsmini bu şeften alan Pontiac arabası 1906’da üretime başlamış, 2009 yılında General Motors malî krize grince piyasadan çekilmişti. General Motors, doğu Montana, Wyoming ve Colorado’da yaşayan Chevy Cheyenne kabilesinin ismini da 1971’de ürettiği kamyonet için kullanmıştı.
CHEROKEE (KABİLESİ), JEEP’İN EN ÇOK SATAN MODELİ OLDU
Onyedinci yüzyıldan itibaren varlıklarından haberdar olunan bir kabileydi Cherokeeler. Yaşadıkları bölgeler, Kuzey ve güney Karolina içindeydı. Chrokeeler; o bölümlerde birinci yaşadıkları bölgelerde altın olduğu fark edilince, yerlerinden yurtlarından edilmişti. Bu zorla göç ettirme sırasında 4 bine yakın yerli hayatını kaybetmişti. İkinci Dünya Savaşı’nda ABD ordusunun arazi aracı gereksinimi için açtığı ihaleyi alan Jeep firması, daha sonraki senelerda geliştirdiği arazi araçlarından birisine Cherokee ismini vermişti. yıllar yılları kovalayıp, Cherokee modeli Jeep’in en çok satanları ortasına girdiğinde, kabilenin günümüzdeki reisi Chuck Hoskin bu kullanımla ilgili olarak Car&Driver mecmuasına konuştuğunda, “İsmimizi bir otomobilin üzerine yapıştırmak bizi onurlandırmaz” demişti. Reis, Cherokee ve Grand Cherokee’nin SUV modellerinde Cherokee kabilesinin ismini kullanmayı bırakma vaktinin geldiğini, ayrıyeten topyekün Amerikan yerlilerinin isim, fotoğraf, maskot ve takma isimlerinin öbür eserlerde kullanılmaması gerektiğini de vurgulamıştı. Jeep, bu ismi birinci sefer 1970’de kullanmış, Cherokeeler de yaklaşık 50 yıl daha sonra isimlerinin artık kullanılmaması için yargı nezdinde de harekete geçmişlerdi. Jeep şirketi ise yaptığı açıklamada, “Yerli Amerikan halkını asalet, yürek ve gururlarından dolayı onurlandırmak ve kutlamak için bu ismi seçtik” görüşünü ileri sürmüştü.
ŞİRKETLER KIZILDERİLİLERE RASTGELE BİR TELİF ÖDEMİYOR
Yeni kıtada yeni bir devlet, yeni bir millet inşa edilirken, gelişen ülkede artan üretim pazarda “egzantirik isim” arayan beyaz Amerikalılar, gözlerini bu sefer da her türlü zulmü reva gördükleri Kızılderililerin somut olmayan kıymetlerine dikmişlerdi. Bir Kızılderili kabilesi olan Algonkinler, toprakta tek modüllü deriden yapılan bir ayakkabı giyerlerdi. daha sonrasında bu ayakkabı modeli öbür Kızılderili kabilelerinde de yaygınlaşmıştı. Hatta, “dost başa düşman ayağa bakar” özdeyişi de makosenlerin kullanıldığı periyotta ortaya çıkmıştı. İşte, ABD’li birfazlaca firma ürettiği ayakkabılar için bu ismi seçmiş, kimileri da şirket ismini bile Makosen olarak belirlemişlerdi.
Oklahoma Üniversitesi’nin araştırma bloğunda 7 Temmuz 2016 tarihinde yayınlanan “Pazaryerinde Kabile İsimlerini Korumak” başlıklı imzasız bir yazıda, “Şirketlerin kârlarını en üst seviyeye çıkarmak için yeni yollar aramasıyla bir arada, işletmeler aslında sahip olamayacakları isimler ve kavramlar üzerinde para kazanmaya çalıştıkça telif hakkı ihlalleri gündeme geliyor. Kızılderili kabile isim ve imajlarının kurumsal olarak sahiplenilmesinde durum tam da bu biçimde” tabirlerine yer verilmişti. Biroldukca şirketin bir kabilenin müsaadesini almadan yahut rastgele bir telif fiyatı ödemeden mamüllerini geliştirmek ve satmak için kabile isimleri, semboller yahut kültürel referansları kullandıkları da anlatılan yazıda, “Bu uygulama geçmişte yaygın olsa da son vakit içinderda lokal başkanlar ve kümeler ticari marka müdafaasının daha fazla farkına vardılar ve miraslarının hem entelektüel birebir vakitte malî denetimini bir daha kazanmak için savaşıyorlar” denilmişti.
PURO, UÇAK, KABARTMA TOZU, SİGORTA, MOTORSİKLET, TEREYAĞI, HALI…
“24/7 Wall St” isimli finansal internet sitesinde 16 Aralık 2016’da Douglas A. McIntyre tarafınca kaleme alınan “Amerikan Yerlilerine Saygısızlık Eden Şirketler” başlıklı bir araştırma ile 18 Haziran 2014 tarihindeki Time mecmuasında yer alan Chris Wilson imzalı “Hâlâ Hint Maskotları Olan 450 Şirket” isimli makalede, tazminatsız olarak kurumsal isim ya da eser markalama için alınan en bariz, yaygın olarak bilinen “Hintli” yahut kabile isimleri incelenmişti. Buna bakılırsa; New York City’deki Nat Sherman puro şirketi, Amerikan yerlisi imajlarıyla mamüllerini satmakta. Land O’Lakes isimli devasa tarım kooperatifi ise 1921’den beri tereyağı eser paketlerinde “Kızılderili bakire” imajını kullanıyor. Indian Motoksikletleri 1897, Calumet Kabartma Tozu 1889, Omaha Sigorta 1950, halı ve döşeme şirketi Mohawk 1920’den beri Indian isim ve imgelerini kullanan şirketlerden birkaçı. İsimleri halı ve koltuklarda yer alan Mohawklar, Ontario gölü etrafında yaşayan, Amerika’nın en eski etnik kümelerinden birisiydi.
“Apache Yazılım” şirketinin ismini kullandığı Apacheler ise 1600’den itibaren, bugün Arizona, New Mexico ve Oklahoma eyaletlerinin olduğu bölgelerde hayatışlardı. ABD pazarında envai çeşit şirket ya da eser ismi olarak yer alan Amerikan yerlilerine ilişkin isim, sembol, maskot ve tarihî kişiselyet isimlerinden öteki kimileri da şu biçimde:
Santa Fe Natural Tobacco, “American Spirit” isimli sigara paketinde stilize bir Indian başı logosu kullanıyor. Uzay ve havacılık şirketi Boeing Co., atak helikopteri Apacheve ve ağır nakliye aracı Chinook’u uzun yıllardır üretiyor. Şirketin ağır nakliye aracına ismini veren Chinookan halkının fazlaca uzun vakit evvel Kuzeybatı Pasifik’te yaşadıkları biliniyor. Hatta, “Chinookanca” lisanı de mevcut.
ABD KANUNLARI KIZILDERİLİLERİ KORUMUYOR
Janet McGowan’ın “Kültürel Hayatta Kalma” mecmuasının Aralık 1994 tarihindeki sayısındaki “Yerli Amerikalılar, Yabancıların Kabile İsimlerini kullanmasını Denetim Edebilir mi?” başlıklı yazıda ise Amerikan yerlilerine ilişkin isim, sembol ve maskotların ülke pazarında değerli olduğunu ve büyük bir malî yarara yol açtığını lisana getirilmişti. McGowan, eser logolarını ya da etiketleri goren tüketicilerin kolay kolay, “Amerikan yerlilerinin bu eserleri satıp para kazandığını” düşünebileceklerini halbuki gerçeklerin bu biçimde olmadığını söz etmişti. Müellif, son analizde ABD maddelerindeki ilgili kararları sıralayarak, Kızılderililerin hak tez edebileceklerini lakin maddelerde ismi kullananları koruyan kimi kararlar olduğunu da anlatmıştı. Janet McGowan, isimli süreçlere bahis olan kimi şirket ya da eser isimlerini da sıralamıştı: Ticonderoga kalemleri (Eski bir Indian kasabası), Wamsutta çarşafları (Pokanoket Kabilesi Şefi), Dodge Dakota kamyonet (Kökleri 1600’lere uzanan Sioux kabilesinin bir kolu olan topluluk), Ford Thunderbird araba (Iroquois kabilesinin totemi), Jeep Komançi (Kökleri Teksas ve Kansas’ta olan Comanche kabilesi), Piper Aircraft PA-25 Pawnee uçak (Nebraska’daki Pawnee yerlileri).
Hem katletti, hem sömürüyor
Vakanüvis
Kristof Kolomb’un Amerika’ya ayak basışından itibaren “beyaz adam”ın yeni kıtada yaptığı katliamlar bir mütearife. Avrupa’nın değişik ülkelerinden Amerika’ya göç eden kitlelerin ortasındaki bir kısım eşkiyalar, asırlar ortasında kıtanın yerlilerini durmaksızın öldürdüler.
“Batılı beyaz adam” Güney Amerika’da Aztekler, Mayalar ile kuzeydeki epeyce sayıdaki kabilenin mensubu yerliyi evvel canından etti, daha sonra da topraklarına el koydu. Amerikan’nın yeni sahipleri ayrıyeten, Afrika’dan zorla getirilen siyahî insanları da köle olarak kullandı. “Vahşi Batı”nın mağdurları içinde Kızılderililer ise bütün bu zulümlere ilaveten “somut olmayan kültürel değerler”ini de şirketlere kaptırdılar, kaptırmaya da devam ediyorlar.
Çok sayıda ABD firması, ya ismini Kızılderili kabileler yahut kabile reislerinde seçti ya da mamüllerine Amerikan yerlilerinden tarihi şahıslar ya da folklorik isimleri koydu. Kızılderililer, tahminen yarım asırdır bu gasplara karşı tüzel uğraş veriyor. Birtakım kabilelerin “Kızılderili” ismini aşağılayıcı buldukları sebebi öne sürülerek entelektüel etraflarda “Indian” (Hintli) tabiri üretilmiş olsa da Amerikan yerlileri iki kullanımla ilgili de haklarını aramaya çalışıyorlar.
ŞEF PONTİAC’IN İSMİ BİR ASRA YAKINDIR YOLLARDA
Kızılderililerin isimlerini / bedellerini rastgele bir bedel ödemeden kullanan şirketler içinde dünyaca ünlüler olduğu üzere ABD iç pazarında faaliyet gösterenler de var. Araba şirketi General Motors’un milyonlarca sattığı Pontiac’ın ismi kızılderili reisi Pontiac Obwandiyag’tan alınma. Pontiac (ö. 1769) Ottava yerlilerinin reisiydi. Büyük Göller Bölgesi’ndeki İngiliz egemenliğine karşı başlatılan ve “Pontiac Savaşı” olarak bilinen büyük yerli direnişine önderlik etmişti. İsmini bu şeften alan Pontiac arabası 1906’da üretime başlamış, 2009 yılında General Motors malî krize grince piyasadan çekilmişti. General Motors, doğu Montana, Wyoming ve Colorado’da yaşayan Chevy Cheyenne kabilesinin ismini da 1971’de ürettiği kamyonet için kullanmıştı.
CHEROKEE (KABİLESİ), JEEP’İN EN ÇOK SATAN MODELİ OLDU
Onyedinci yüzyıldan itibaren varlıklarından haberdar olunan bir kabileydi Cherokeeler. Yaşadıkları bölgeler, Kuzey ve güney Karolina içindeydı. Chrokeeler; o bölümlerde birinci yaşadıkları bölgelerde altın olduğu fark edilince, yerlerinden yurtlarından edilmişti. Bu zorla göç ettirme sırasında 4 bine yakın yerli hayatını kaybetmişti. İkinci Dünya Savaşı’nda ABD ordusunun arazi aracı gereksinimi için açtığı ihaleyi alan Jeep firması, daha sonraki senelerda geliştirdiği arazi araçlarından birisine Cherokee ismini vermişti. yıllar yılları kovalayıp, Cherokee modeli Jeep’in en çok satanları ortasına girdiğinde, kabilenin günümüzdeki reisi Chuck Hoskin bu kullanımla ilgili olarak Car&Driver mecmuasına konuştuğunda, “İsmimizi bir otomobilin üzerine yapıştırmak bizi onurlandırmaz” demişti. Reis, Cherokee ve Grand Cherokee’nin SUV modellerinde Cherokee kabilesinin ismini kullanmayı bırakma vaktinin geldiğini, ayrıyeten topyekün Amerikan yerlilerinin isim, fotoğraf, maskot ve takma isimlerinin öbür eserlerde kullanılmaması gerektiğini de vurgulamıştı. Jeep, bu ismi birinci sefer 1970’de kullanmış, Cherokeeler de yaklaşık 50 yıl daha sonra isimlerinin artık kullanılmaması için yargı nezdinde de harekete geçmişlerdi. Jeep şirketi ise yaptığı açıklamada, “Yerli Amerikan halkını asalet, yürek ve gururlarından dolayı onurlandırmak ve kutlamak için bu ismi seçtik” görüşünü ileri sürmüştü.
ŞİRKETLER KIZILDERİLİLERE RASTGELE BİR TELİF ÖDEMİYOR
Yeni kıtada yeni bir devlet, yeni bir millet inşa edilirken, gelişen ülkede artan üretim pazarda “egzantirik isim” arayan beyaz Amerikalılar, gözlerini bu sefer da her türlü zulmü reva gördükleri Kızılderililerin somut olmayan kıymetlerine dikmişlerdi. Bir Kızılderili kabilesi olan Algonkinler, toprakta tek modüllü deriden yapılan bir ayakkabı giyerlerdi. daha sonrasında bu ayakkabı modeli öbür Kızılderili kabilelerinde de yaygınlaşmıştı. Hatta, “dost başa düşman ayağa bakar” özdeyişi de makosenlerin kullanıldığı periyotta ortaya çıkmıştı. İşte, ABD’li birfazlaca firma ürettiği ayakkabılar için bu ismi seçmiş, kimileri da şirket ismini bile Makosen olarak belirlemişlerdi.
Oklahoma Üniversitesi’nin araştırma bloğunda 7 Temmuz 2016 tarihinde yayınlanan “Pazaryerinde Kabile İsimlerini Korumak” başlıklı imzasız bir yazıda, “Şirketlerin kârlarını en üst seviyeye çıkarmak için yeni yollar aramasıyla bir arada, işletmeler aslında sahip olamayacakları isimler ve kavramlar üzerinde para kazanmaya çalıştıkça telif hakkı ihlalleri gündeme geliyor. Kızılderili kabile isim ve imajlarının kurumsal olarak sahiplenilmesinde durum tam da bu biçimde” tabirlerine yer verilmişti. Biroldukca şirketin bir kabilenin müsaadesini almadan yahut rastgele bir telif fiyatı ödemeden mamüllerini geliştirmek ve satmak için kabile isimleri, semboller yahut kültürel referansları kullandıkları da anlatılan yazıda, “Bu uygulama geçmişte yaygın olsa da son vakit içinderda lokal başkanlar ve kümeler ticari marka müdafaasının daha fazla farkına vardılar ve miraslarının hem entelektüel birebir vakitte malî denetimini bir daha kazanmak için savaşıyorlar” denilmişti.
PURO, UÇAK, KABARTMA TOZU, SİGORTA, MOTORSİKLET, TEREYAĞI, HALI…
“24/7 Wall St” isimli finansal internet sitesinde 16 Aralık 2016’da Douglas A. McIntyre tarafınca kaleme alınan “Amerikan Yerlilerine Saygısızlık Eden Şirketler” başlıklı bir araştırma ile 18 Haziran 2014 tarihindeki Time mecmuasında yer alan Chris Wilson imzalı “Hâlâ Hint Maskotları Olan 450 Şirket” isimli makalede, tazminatsız olarak kurumsal isim ya da eser markalama için alınan en bariz, yaygın olarak bilinen “Hintli” yahut kabile isimleri incelenmişti. Buna bakılırsa; New York City’deki Nat Sherman puro şirketi, Amerikan yerlisi imajlarıyla mamüllerini satmakta. Land O’Lakes isimli devasa tarım kooperatifi ise 1921’den beri tereyağı eser paketlerinde “Kızılderili bakire” imajını kullanıyor. Indian Motoksikletleri 1897, Calumet Kabartma Tozu 1889, Omaha Sigorta 1950, halı ve döşeme şirketi Mohawk 1920’den beri Indian isim ve imgelerini kullanan şirketlerden birkaçı. İsimleri halı ve koltuklarda yer alan Mohawklar, Ontario gölü etrafında yaşayan, Amerika’nın en eski etnik kümelerinden birisiydi.
“Apache Yazılım” şirketinin ismini kullandığı Apacheler ise 1600’den itibaren, bugün Arizona, New Mexico ve Oklahoma eyaletlerinin olduğu bölgelerde hayatışlardı. ABD pazarında envai çeşit şirket ya da eser ismi olarak yer alan Amerikan yerlilerine ilişkin isim, sembol, maskot ve tarihî kişiselyet isimlerinden öteki kimileri da şu biçimde:
Santa Fe Natural Tobacco, “American Spirit” isimli sigara paketinde stilize bir Indian başı logosu kullanıyor. Uzay ve havacılık şirketi Boeing Co., atak helikopteri Apacheve ve ağır nakliye aracı Chinook’u uzun yıllardır üretiyor. Şirketin ağır nakliye aracına ismini veren Chinookan halkının fazlaca uzun vakit evvel Kuzeybatı Pasifik’te yaşadıkları biliniyor. Hatta, “Chinookanca” lisanı de mevcut.
ABD KANUNLARI KIZILDERİLİLERİ KORUMUYOR
Janet McGowan’ın “Kültürel Hayatta Kalma” mecmuasının Aralık 1994 tarihindeki sayısındaki “Yerli Amerikalılar, Yabancıların Kabile İsimlerini kullanmasını Denetim Edebilir mi?” başlıklı yazıda ise Amerikan yerlilerine ilişkin isim, sembol ve maskotların ülke pazarında değerli olduğunu ve büyük bir malî yarara yol açtığını lisana getirilmişti. McGowan, eser logolarını ya da etiketleri goren tüketicilerin kolay kolay, “Amerikan yerlilerinin bu eserleri satıp para kazandığını” düşünebileceklerini halbuki gerçeklerin bu biçimde olmadığını söz etmişti. Müellif, son analizde ABD maddelerindeki ilgili kararları sıralayarak, Kızılderililerin hak tez edebileceklerini lakin maddelerde ismi kullananları koruyan kimi kararlar olduğunu da anlatmıştı. Janet McGowan, isimli süreçlere bahis olan kimi şirket ya da eser isimlerini da sıralamıştı: Ticonderoga kalemleri (Eski bir Indian kasabası), Wamsutta çarşafları (Pokanoket Kabilesi Şefi), Dodge Dakota kamyonet (Kökleri 1600’lere uzanan Sioux kabilesinin bir kolu olan topluluk), Ford Thunderbird araba (Iroquois kabilesinin totemi), Jeep Komançi (Kökleri Teksas ve Kansas’ta olan Comanche kabilesi), Piper Aircraft PA-25 Pawnee uçak (Nebraska’daki Pawnee yerlileri).