kunteper
Member
İZMİR – İntegral Araştırma tarafınca, 260 iştirakçi ile 18-22 Ağustos 2022 tarihleri içinde, kantitatif araştırma tekniklerinden olan CATİ prosedürü uygulanarak bir çalışma gerçekleştirildi. Araştırmanın örneklemi, Mayıs 2022 araştırmasında “Bu pazar bir genel seçim olsa kime oy verirsiniz?” sorusuna “kararsız” ve” oy kullanmam” karşılıklarını veren iştirakçilerden oluşurken, çalışmanın içeriği cinsiyet, yaş ve 24 Haziran 2018 genel seçim tercih oranları baz alınarak düzenlendi.
Kararsız seçmen geçmişte daha hayli hangi partilere oy vermiş ve bugün tercih yapma konusundaki kararsızlığı hangi partiler içinde seyrediyor? Kendilerini daha epey hangi ittifaka yakın hissediyorlar? Kararsızlar hangi şartlar gerçekleşirse 24 Haziran’da oy verdikleri partiye dönerler? Kararsız seçmenin tavrı, milletvekilliği seçimleri ile cumhurbaşkanlığı içinde farklılıklar gösteriyor mu? Bunları ve daha bir epeyce soruyu 1999 lokal seçimlerinden beri fazlaca sayıda siyasi kampanyada bakılırsav alan siyasal bağlantıcı Ali Sabuktay’a sorduk.
‘ARTIK SANDIKTAN UZAKLAŞAN YENİ BİR SEÇMEN TİPİNE RASTLIYORUZ’
henüz her seçim devrinde kararsızların oranı ve yönelimi seçimlerin yazgısını belirliyor. Türkiye için fazlaca kritik olan önümüzdeki seçimde güya kararsızların varlığı birfazlaca açıdan geçmişteki seçimlere nazaran daha fazla ehemmiyet taşıyor. Ne dersiniz?
Farklı araştırmalarda yüzde 8 ile yüzde 12 içinde kararsız seçmen gözüküyor. Oy kullanmayacağını belirten seçmen de bunlara eklenince ne yapacağı kestirilemeyen yüzde 20’lik bir küme ortaya çıkıyor. Takribi dokuz ay daha sonra yapılacak bir seçim için bu tablo olağan kabul edilebilir fakat bu sürece mahsus niçinler durumu biraz farklılaştırıyor. Öncelikle kararsızları ve oy kullanmayacağını söyleyen seçmeni farklı başka kıymetlendirmek gerekiyor. Çoğunlukla birebir şeymiş üzere ele alınan bu iki kesim birbirinden hayli farklılaşıyor. Siyasete ilgisizlik, sıhhat meseleleri, seyahat üzere çeşitli münasebetlerle yüzde 15 kadar seçmenin her seçimde oy vermediğini biliyoruz ama şimdiki araştırmalarda ortaya çıkan “protest” seçmenin tümünü bunlar oluşturmuyor. Artık, sandıktan uzaklaşan yeni bir seçmen tipine de rastlıyoruz. Bunlar, iktisat başta olmak üzere çeşitli niçinlerle hayal kırıklığına uğrayan iktidar seçmeni. Yeni bir partiye yönelmek şu anda akıllarına gelmiyor, “boş oy vereceğini” ya da “seçime gitmeyeceğini” söyleyerek yaşadıkları hüsranı araştırmalara yansıtıyorlar. Oy kullanmayacak seçmen kategorisinin yaklaşık yarısını küskün iktidar seçmeni oluşturuyor. Evvelden oy verdikleri partiye en kolay dönebilecek seçmen bu kesimde yer alıyor. Zira geldikleri yere aidiyetleri kısmen sürüyor. AK Parti, evvela bu seçmeni bir daha kazanmayı hedefliyor.
Kararsızlara gelirsek, onlar da tek küme değil. Millet İttifakı’ndaki partiler içinde kararsız olanlar, Cumhur İttifakı ile muhalefet içinde kalanlar ve evvelinde oy verdikleri partiden kısmi olarak uzaklaşmasına karşın oy verecek bir seçenek goremeyenler olarak üç ana kümeden kelam edebiliriz. Son kesim ortasında eski AK Parti seçmenleri çoğunluğu oluşturuyor.
İntegral Araştırma’nın 2022 Mayıs sonunda İzmir’de yaptığı araştırmada oy kullanmayacak ve kararsız seçmen toplam yüzde 20 civarında. AK Parti seçmenleri içinde bu oran ortalamadan dört puan daha yüksek. Ağustos sonunda CATİ usulü uygulanarak bu kümedeki 260 şahısla bir daha görüşülüyor ve yüzde 20’sinin karar verdiği gözüküyor. Yani yaz ayları boyunca kararsızların ve protestlerin oranında kısmi bir azalma oluyor ancak konuşulduğu kadar dramatik boyutta değil. İzmir ile hudutlu olan bu araştırma elbette Türkiye seçmen evrenindeki kararsızların eğilimlerini yansıtma tezinde olamaz ancak detaylı bir çalışma olduğu için, kararsız ve protest seçmenin profili ve ruh hali hakkında bir fikir verebilir. Kimi matematik projeksiyonlar yapılabilir.
Karar verenlerin yüzde 43’ü AK Parti, yüzde 39’u CHP, yüzde 8’i UYGUN Parti lehine oy kullanacağını belirtiyor. Bu bireylerin takribi beşte biri yeni bir partiye yönelirken, beşte dördü eski partilerine dönüyor. Örneğin, 24 Haziran AK Parti seçmenlerinden yüzde 77’si tekrar AK Parti’ye, yüzde 20’si ise CHP’ye oy vermeyi düşünüyor. CHP seçmeni açısından baktığımızda CHP ile UYGUN Parti içinde benzeri bir oran var.
Ali Sabuktay
‘OY KULLANMAYAN SEÇMEN SİYASETTEN UMUDUNU KESMİŞ DURUMDA’
Peki, AK Parti’ye oy vereceğini belirten kararsız ve protestlerin temel münasebetleri neler?
“Ülkeyi yönetecek öbür bir parti olmaması”, “yirmi yıl boyunca yapılan yatırımlar” ve “Erdoğan’ın liderlik” özellikleri… CHP istikametinde karar verenler ise, mevcut iktidarı değiştirebilecek en kuvvetli parti CHP olduğu için oy vereceklerini söylüyorlar. ÂLÂ Parti için oy kullanacakların temel motivasyonu Akşener’in siyasi başarısı ve liderliği. Geriye kalan yüzde 80 ise protest ve kararsız halini hala sürdürüyor; bunların yüzde 70’i kararsız, yüzde 30’u oy kullanmayacağını belirtiyor. Çoğunluğu alt gelir kümesinden ve ortaokul altı eğitim seviyesinden. İdeolojik olarak yüzde 35 ile “Atatürkçüler” birinci sırada geliyor, yüzde 16’sının siyasi eğilimi yok, yüzde 15’i “muhafazakâr” yahut “ülkücü”, yüzde 12 kadarı da “milliyetçi”. Bütün araştırmalarda olduğu üzere ülkenin en kıymetli meselesinin “ekonomi” olduğunu düşünüyorlar, onu “mülteciler” ve “adalet” karşılıkları izliyor.
Siyasi partilerin bu seçmenleri ikna etmesi çok sıkıntı gözüküyor. Zira siyasete karşı derin bir güvensizlik ve kırgınlık arasındaler. Kararsız ve oy vermeyecek seçmenlerin yalnızca yüzde 1,4’ü siyasi partilere güvendiğini, yüzde 23’ü kısmen güvendiğini belirtiyor, dörtte üçü ise hiç güvenmiyor. Oy kullanmayacağını söyleyen protest seçmen güzelce siyasetten umudunu kesmiş durumda. niye oy kullanmayacakları sorulduğunda, “partilerin birbirinden farklı olmadığı” ve “her insanın ülkeyi değil, kendini düşündüğü” karşılığı geliyor. Muhalefet değişim umudu veremezse, tasa ve güvensizlik ortasında olan bu kümedeki seçmen, tek hususta sesi yüksek çıkan küçük partilere yönelebilir. Yahut AK Parti’ye güvenmemesine karşın iktidar çatısı altına sığınabilir.
‘KARARSIZLARIN ÇOĞUNLUĞU HİÇBİR İTTİFAKA YAKIN GÖRÜNMÜYOR’
Kararsız seçmen geçmişte daha epey hangi partilere oy vermiş ve bugün tercih yapma konusundaki kararsızlığı hangi partiler içinde seyrediyor? Ya da kendilerini daha hayli hangi ittifaka yakın hissediyorlar?
Şaşırtıcı gelecek ancak kararsız seçmenin hatırı sayılır bir kısmı, yani yüzde 22’si AK Parti-CHP içinde kararsız! DÜZGÜN Parti ile AK Parti içinde kararsız yok üzere. olağan olarak ÂLÂ Parti’ye AK Parti’den kıymetli bir seçmen geçişi oldu ancak bu vakitte AK Partili kararsızların kuvvetli olana yöneldiklerini, en büyük iki parti içinde arayış ortasında olduklarını söyleyebiliriz. 24 Haziran’da oyunu AK Parti’ye verenlerin yüzde 27’si CHP’yi bir seçenek olarak düşünüyor. Kararsızların yüzde 10’u bir daha AK Parti’ye oy verip vermeme, yüzde 10’u tüm partiler içinde kararsız. Buna rağmen CHP seçmenleri içindeki kararsızların değerli bir kısmı CHP ile ÂLÂ Parti içinde kalmış durumda. Bu küme, CHP seçmenleri ortasındaki kararsızların yüzde 33’ünü, tüm kararsızların da yüzde 11’ini oluşturuyor.
Toplamda bakıldığında CHP ile öteki partiler içinde kararsızların oranı yüzde 49’u, AK Parti ile başka partiler içinde kararsızların oranı yüzde 45’i buluyor. YETERLİ Parti ve öbürleri içinde kararsız olanlar yüzde 19 civarında. Diğer bir deyişle, AK Parti ile öbür partiler içinde kararsız olanların tümü AK Parti’yi seçse bile, AK Parti’nin kararsızlardan alacağı azamî oy fakat yüzde 45’e ulaşıyor.
İttifaklar açısından ise, kararsızların çoğunluğu kendini hiç bir ittifaka yakın görmüyor; yüzde 24’ü Millet, yüzde 19’u Cumhur, yüzde 2,5’i Emek ve Özgürlük ittifakına yakın olduğunu söylüyor.
‘MHP SEÇMENİNİN YÜZDE 40’I PARTİSİNDEN TÜMÜYLE KOPMUŞ DURUMDA’
Araştırma neticelerina bakılırsa kararsızlar hangi şartlar gerçekleşirse 24 Haziran’da oy verdikleri partiye dönerler?
Partilere nazaran değişen oranlar var. AK Parti’ye oy verenlerin yüzde 19’u, MHP’ye oy verenlerin ise yüzde 40’ı, YETERLİ Parti’ye oy verenlerin yüzde 27’si partisinden tümüyle kopmuş durumda. hiç bir biçimde önce oy verdikleri partiye oy vermeyecek. Bu oran CHP için hayli düşük, yüzde 3 civarında.
Partilerine bir daha oy verme şartları da partiye göre değişiyor. Eski MHP seçmenleri lakin Cumhur İttifakı’ndan ayrılırsa ve başkan değişimi olursa MHP’ye oy vereceklerini söylüyorlar. AK Partililer için ekonomik sıkıntıların tahlili ve mültecilerin geri gönderilmesi temel şart. AK Parti’nin seçime kadar bilhassa bu konularda siyaset geliştireceğini düşünebiliriz. Muhalefet partilerine oy vermiş kararsızlar için, partisinin problemlerle başa çıkacağına ve ülkeyi yönetebileceğine dair inanç vermesi ehemmiyet taşıyor. Ayrıyeten eleştirel CHP seçmenlerinde önder değişikliği şartı da öne çıkıyor.
Öte yandan kararsız ve protest seçmenin yüzde 18’i asla oy vermeyeceği parti olmadığını belirtirken, yüzde 40’ı HDP’ye, yüzde 17’si AK Parti’ye oy vermeyeceğini söylüyor.
‘BAŞKA BİR PARTİYE GİDEN SEÇMENİN DÖNMESİ ÇOK ZOR’
Yirmi yıldır her girdiği seçimi kazanan ve uzunca bir süre oylarını artırarak giden AK Parti ve Erdoğan’ın bu son dönemeçte bütün eforlarına karşın kendi tabanını konsolide edemediği görünüyor. AK Parti’den uzaklaşan kitle kararsızlar safına mı katılıyor? Yoksa o tabana oynayan öbür partilere mi dağılıyor?
Her ikisi de oluyor. aslına bakarsan Gelecek, bir daha Refah ve DEVA, AK Parti’den kopan seçmen yüklü bir tabana dayanıyor. Kıymetli bir sayıda seçmen de CHP ve DÜZGÜN Parti’ye dönmüş vaziyette. 24 Haziran neticelerina göre bakarsak, araştırmaların ortalaması (kararsızlar dağıtılmadan) AK Parti’nin 15 puan, MHP’nin 5 puan oy kaybettiğini gösteriyor. Bu 20 puanın yaklaşık 12’sinin çeşitli partilere dağıldığını, 8’inin ise kararsız ve oy kullanmayacak seçmen kategorisinde olduğunu varsayım ediyorum. Öteki bir partiye giden seçmenin dönmesi fazlaca sıkıntı. O tercihi yapan seçmen, eski partisini zihninde ve ruhunda bitiriyor. Şu anda Cumhur İttifakı, protest ve kararsız seçmeni bir daha toplamayı umarken, tercihini yapmış seçmenin başını karıştırmayı amaçlıyor.
Kararsız seçmenin tavrı, milletvekilliği seçimleri ile cumhurbaşkanlığı içinde farklılıklar gösteriyor mu?
Kararsız seçmenin tavrı partiler istikametinden hayli parçalıyken, başkanlık seçiminde de muhalefetin muhtemel adayına nazaran farklılaşıyor. Muhalefet adayı açısından bütün araştırmalarda gördüğümüz üçlü sıralama, kararsızlar ve oy kullanmayacaklar kelam konusu olduğunda da değişmiyor. Olası bir Erdoğan-Kılıçdaroğlu eşleşmesinde kararsızların yüzde 42’si Erdoğan’a, yüzde 36’sı Kılıçdaroğlu’na oy vereceğini söylerken, geri kalanlar oy kullanmayacağını belirtiyor. Erdoğan-Yavaş yarışında ise, durum açık orta muhalefet adayının lehine dönüyor: Erdoğan yüzde 24’e gerilerken Yavaş’a oy verecekler yüzde 62’ye ulaşıyor. İmamoğlu eşleşmesinde Erdoğan yüzde 37, İmamoğlu yüzde 46 oy alıyor.
Burada biraz sezgisel, biraz sayısal bir şey söyleyeyim: Aslında İmamoğlu’nun oyunun şu anki şartlarda Millet İttifakı adayının “gerçek” oyu olduğu kanısındayım. Bunu yalnızca kararsızlar için değil, genel oy dağılımı açısından da bu biçimde düşünülebiliriz. Vakit ortasında bu oy artabilir ya da adaya ve yapılacak yanlışlara göre düşebilir. Bugün Yavaş’a oy vereceğini söyleyen Cumhur İttifakı kökenli bir küme seçmenin kampanyada Erdoğan’a dönmesi yüksek mümkünlük. halbuki İmamoğlu’na oy vereceğini söyleyenler, bugün için Erdoğan’a muhakkak oy vermeyecek, Millet İttifakı’nın çıkartacağı “ideal” adaya oy verecek kesiti oluşturuyor. Anlayabildiğimiz kadarıyla Kılıçdaroğlu’nun adaylığı katılaştı üzere ya da CHP etraflarında bu biçimde bir hava esiyor. Bu durumda Kılıçdaroğlu birinci vakit içinderda İmamoğlu’nun oy oranını yakalamayı, Millet İttifakı’nın şu anki seçmen potansiyeline ulaşmayı hedeflemeli. Öteki bir deyişle, evvel kendi “kararsızlarını” kazanmalı. aslına bakarsanız Millet İttifakı’na oy vermeye hazır olan bu seçmen kolay ikna edilebilir. CHP idaresi uzak mahalledekilerle uğraşmaktansa, gücünü evvela bu kısma ayırmalı. İmamoğlu’na oy verip de “Kılıçdaroğlu’na vermem” diyen 5-6 puanlık seçmenin kim olduğunu ve niye tereddütlü olduğunu anlamalı. Onları ikna etmeye çalışmalı.
‘KILIÇDAROĞLU SEÇKİNLER İTTİFAKINA GÜVENEREK YOLA ÇIKTI’
Yeri gelmişken, Kılıçdaroğlu’nun adaylık sürecini nasıl görüyorsunuz?
Somut bir şey bildiğimden değil fakat sürece ve sonuçlara bakarak bir çıkarımda bulunabilirim. Amerikalı siyaset bilimci Overton’un ismiyle da anılan “söylem penceresi” diye bir model var. Toplumu bir çizgi olarak düşünürseniz bu pencere merkezi kaplıyor, toplumda yaygın olarak benimsenen niyetler bu alanda yer alıyor. Pencerenin sağında ve solunda “mantıklı”, “olabilir”, “radikal” ve “düşünülemez” fikirler sıralanıyor. Vakit ortasında evvelce tabu üzere görünen fikirler, toplumsal değişmeye bağlı olarak pencereye taşınabilir; bayanların oy hakkı, LGBTİ+ evlilikleri üzere. Olağanda yavaş işleyen bu süreç; kriz, savaş, salgın vakit içinderında hızlanabiliyor. Evvelce hiç düşünemeyeceğimiz şeyler ömrümüzün olağanı haline gelebiliyor; Covid 19 tedbirleri, meskenden çalışmanın yaygınlaşması üzere. Siyasette ve pazarlamada uçta yer alan bir fikri, telaffuz penceresine dahil etmek için bilim insanları, araştırmacılar ve çeşitli kamuoyu oluşturucularının devrede olduğu stratejiler kullanılıyor. Bu sayede hayal bile edilemeyeceği düşünülen bir mevzu; evvel “radikal” bir görüş, daha sonra “olabilir” ve “makul” haline gelebiliyor. Trump’ın başkanlığı, İngiltere’nin AB’den ayrılması üzere olamayacağı var iseyılan şeylerin gerçekleşmesi, Overton penceresinin stratejik kullanmasına örnek olarak gösteriliyor.
Kılıçdaroğlu ve grubunun de ekonomik kriz, iktidarın paralize olması üzere dışsal şartları kıymetlendirerek Kılıçdaroğlu’nun adaylığının önünün açıldığına karar verdiklerini ve “söylem penceresi”ne yerleşme stratejisi kurduklarını düşünüyorum. İki yıl evvel hiç kimsenin aklına gelmeyen Kılıçdaroğlu’nun adaylığı, öbür seçeneklerin ekarte edilmesiyle de bir arada bugün “makul” hale geldi ya da getirildi. Şu anki basamak ise, “aksi düşünülemez” noktaya gelmesi.
‘ALTILI MASA, TAHT OYUNLARI DİZİSİNDEKİ ‘KUZEY İTTİFAKI’NI ANDIRIYOR’
Sırada Kılıçdaroğlu’nun Altılı Masa’nın isteğini alması ve rahatça kazandıracak oranda seçmeni ikna etmesi var. Machiavelli, iktidarı hedefleyen birinin ya halktan ya soylulardan onay alması gerektiğini belirtir. Kılıçdaroğlu halk dayanağının yetersiz olduğunun farkındaydı. O niçinle seçkinler ittifakına güvenerek yola çıktı. Halk takviyesini vakit ortasında kazanacağını var iseydı, araştırmalardan anladığımız kadarıyla hayli de başarılı oldu. Soylularla ittifakın en zayıf noktası, onların lakin kendi çıkarlarına hizmet edecekse müttefikliği sürdürmeleridir. Altılı Masa şu anki haliyle Taht Oyunları dizisindeki “Kuzey İttifakı”nı andırıyor. Kimi ne kadar temsil ettiği muhakkak olmayan irili ufaklı bir sürü lord “Demir Taht”a çıkmak için bir ortaya gelmiş güya. Benzerlik bu kadarla da kalmıyor; masadakiler anketlere ve şartlara bakarak, savaşın şimdiden kazanıldığını düşünüyor, daha sonrasını planlıyor. Gelecek iktidar için, hepsinin kendine biçtiği durumlar var. Ayrıyeten her yapının farklı telden çalan kurmayları, onların ihtirasları var. Kuzey İttifakı metaforuna dönecek olursak, lordların ne kadar ordusu olduğu ve bunların ne kadarını sevk edebileceği de aşikâr değil. Bu tablo, haliyle iktidardan kurtulmak isteyen seçmeni tedirginliğe sevk ediyor. CHP, Altılı Masa’nın topluma bir şey anlatamadığını görür görmez buradan ayrıştı. Kılıçdaroğlu, “helalleşme” ile adaylığının önüne çıkacak kültürel sonları esnetmeyi hedefledi. Onun gördüğü, Altılı Masa’daki başka aktörlerin nazaranmediği bir husus da toplumdaki hesaplaşma talebiydi. O niçinle bu anlatının ortasında “hesaplaşmayı” da koydu. Bir adım daha sonra, karanlık güçlerle çarpışan kahraman olarak konumlandırdı kendisini. Adaylığına gelebilecek itirazları bu sayede bertaraf etmeye çalıştı.
Özellikle DÜZGÜN Parti’den kaynaklanan zorluklar olduğu anlaşılıyor. Meral Akşener, iki tarafın çıkarını optimize eden sonucun, “en güzel ikinci”nin seçimiyle olacağını düşündü galiba ve aday olmayacağını deklare etti. O, oyununu, “oyun teorisi”ne uygun oynadı yani. Başbakan olacağını söylerken aklındaki aday büyük ihtimalle İmamoğlu’ydu. YETERLİ Parti ortasında Yavaş’ın adaylığını isteyen epeyce kişi olabilir fakat Akşener’in istediğini zannetmiyorum. Tıpkı kökten gelen Yavaş, cumhurbaşkanı olursa Akşener’in liderliği zora girebilirdi. Kılıçdaroğlu, kendi adaylığı için fiili durum yaratınca Akşener boşa düştü. Elinde “seçilecek aday” kriterinden öbür koz kalmadı. Kılıçdaroğlu’nun seçmen dayanağını arttırmasıyla bu koz da zayıfladı. Güçlerinden hayli daha fazlasını almayı amaçlayan küçük aktörlerin aslına bakarsanız Kılıçdaroğlu’na itiraz etmeleri zayıf ihtimal. DÜZGÜN Parti’nin ayak diremesindeki tek niye ittifak içi güç çatışması değil natürel. İdeolojik, politik uyuşmazlıklar da var. Eleştirelim lakin Akşener’in sırtında önemli bir yumurta küfesi olduğunu da görmek lazım. Daha evvelki söyleşimizde YETERLİ Parti seçmeninin kırılgan olduğundan ve kabaca üçe ayrıldığından kelam etmiştim. Birinci kesim Millet İttifakı adayı kim olursa olsun oy vereceklerden, ikinci kesim Kılıçdaroğlu aday olursa gönülsüz oy vereceklerden oluşuyor. MHP seçmenlerinden oluşan üçüncü kesim ise, Kılıçdaroğlu’na oy vermeyeceğini belirtenler. çabucak hemen partileşmeyi başaramamış ÂLÂ Parti idaresi, ikinci ve üçüncü kesitten gelen taban basıncını ziyadesiyle hissediyordur. aslına bakarsanız HDP çıkışı da bunu gösteriyor.
‘ANKETLERE VE GAZETECİLERE KIZMANIN ALEMİ YOK’
Peki, bu şartlarda özel olarak Altılı Masa, genel olarak muhalefet nasıl davranmalı?
Bu seçim devrinde Erdoğan’ın en büyük dileği, 7 Haziran daha sonrasında olduğu üzere, muhalefetin ülkeyi yönetemeyeceğini kanıtlamaktır herbiçimde. Şu ana kadar muhalefet aktörlerinin mevkilerini belirlemeye dönük ataklar yapıldı. Artık muhalefetin kendilerini kuvvetli kılan istikametlere dönmesi, satrançtaki “tempo” üzere kazandıracak ataklar yapması, hegemonya oluşturması lazım. Kararsızlar ve protestleri bir yana koyarsak, aktüel araştırmaların ortalamasında 50-30 üzere bir muhalefet-iktidar istikrarı gözüküyor. Kararsızların eşit dağıtıldığı senaryoda 60’a 40’la muhalefet ağır basıyor. Ama muhalefetin gücü çabucak hemen bir mümkünlük, kâğıt üzerinde bir toplam. Yanlışsız denklemi kurarak bu oyu bir ortaya getirmek ve seçim akşamına kadar korumak gerekiyor. Kafayı kuma gömmenin, anketlere ve gazetecilere kızmanın da alemi yok; Kılıçdaroğlu’nun kazanabilir ve yönetebilir olduğu üzerine seçmendeki kuşku ortadan kaldırılmalı. Kılıçdaroğlu’nun adaylığını da bir data olarak alıp, oradaki seçilmeme riskini minimize edecek halde bir stratejiyle davranılmalı. Bunun için en sıradan yol, 2019 seçimlerinde başarıyı getiren fikri bugüne uyarlayarak; “kazanacağız” bildirisi veren yeni bir anlatı kurmak. Bu kıssanın her sıkıntıya derman olması, herkesi kapsaması, her bahiste kelamı olması kaide değil. Birden fazla öykünün tesiri, sonlu enformasyon vermesinden kaynaklanır. Anlatının tutarlılığı ve çekirdeğinin sağlam olması kafidir. Topluma itimat veren ve gerçekçi bir umut içeren, “muhalefet kazanacak ve yönetecek” dedirten kuvvetli bir bayrak altında birleşmek gerekiyor.
Muhalefet belirleyici hale gelemezse, yalnızca sandıktan çıkan sonuç değil toplumun iyiliği de risk altına girecek. İktidar, yeterlice cesaretlenecek, alanını daha da genişletecek ve kendinde her şeyi yapma hakkını daha fazla gorecek.
‘AYNI İNANÇTAKİLER YAHUT EŞLER BİRBİRİNE BENZERİ BİÇİMDE OY VERİR’
Söyleşiyi bitirmeye yaklaşırken daha genel bir soru soralım: Seçmen hangi partiye ya da adaya oy vereceğine nasıl karar veriyor?
Seçmen davranışı yaklaşık yüz yıldır üzerine çalışılan bir husus. Bu alanda hiç birinin gereğince açıklayıcı olmadığını lakin hepsinin gerçeğin bir tarafını aydınlattığını düşündüğüm oldukça kuram var. Mevzunun uzmanları haricinde pek bilinmeyen bu kuramları, genel okuyucu için özetlemeye çalışayım. En yaygın olanlar; rasyonel, sosyolojik ve ruhsal yaklaşımlar. Rasyonel modele bakılırsa, seçmen kendisi için en hakikat seçimi yapacaktır. Ülke iktisadı büyüyorsa, enflasyon ve işsizlik düşükse iktidardaki partiler; aksi şartlarda ise muhalefet partileri avantajlıdır. Seçmenler ideolojik tercihlerini de gözeterek çıkarları açısından en yararlı gördükleri partiye oy vereceklerdir. Rasyonel model, şahısların siyasi aktörler hakkında kâfi bilgiye sahip olduklarını ve akılcı karar verdiklerini var iseyar. Geçmişteki ekonomik muvaffakiyete ya da gelecek vaatlerine nazaran alt modelleri olan bu yaklaşım, ferdî çıkar yahut kamusal çıkarın odağa alınmasına bakılırsa de farklılaşır. Seçmenin gerçek bilgilenmesi, siyasi rekabet ve partilerin ekonomik siyasetlerini net olarak anlatmasıyla gerçekleşir. Şayet onayladığı parti seçimi kazanamayacaksa, seçmen en uzak olduğu partinin kazanmaması için, yakın olduğu başka bir partiye oy verebilir, yani stratejik davranabilir.
“Bir seçmen niçin bir partiyi ya da adayı başkasına tercih eder” sorusuna rasyonel model; “kendi çıkarını en çok yansıttığı, kendine en yakın bulduğu için” cevabını verirken; sosyolojik kuramlar küme kimliğinin ehemmiyetine işaret eder. Bu yaklaşım fazlaca özetle, bireylerin siyasi tercihlerini içine doğdukları ve bir kesimi oldukları toplumsal-mekânsal bağlamın belirlediğini söyler. Kültür, demografi, din, etnisite, aile, meslek, yaşanılan yer siyasi eğilimini tesirler. Bireyler, ekseriyetle ilişkin olduğu kümenin tercihiyle uyumlu oy kullanır. Kümenin bedelleriyle örtüşen siyasi partiyi tercih eder. Örneğin, birebir inançtakiler yahut eşler birbirine emsal biçimde oy verir. Siyasi kampanyalar yerleşik küme davranışını fazlaca az tesirler, şahıslar kümenin “öteki”si olan bir siyasi eğilime yönelmez. Lakin küme yönelimi değişirse bireyin tercihi değişebilir. Oy kullanma edimi, küme kimliğinin siyaset alanında bir daha üretilmesidir.
Psikolojik yaklaşım, oy davranışının rasyonel tercihlere değil, kişinin parti ve başkanla özdeşleşmesine dayandığını argüman eder. Saldırganlık, tüm kuvvetlilük, endişe, rekabetçilik, yetersizlik, aşağılık duygusu üzere ruhsal faktörler oy davranışı üzerinde tesirlidir. Şahıslar siyasi tercihlerinde çeşitli savunma düzenekleri yoluyla önderle özdeşleşerek muvaffakiyetin sağladığı doyuma ulaşır. Ekseriyetle Amerika merkezli olan bu çalışmalar, iki esaslı partiye sahip bir sistemde, seçmenle parti içinde çocukluk periyodundan itibaren kurulan bir sevgi alakası olduğunu savunur. Siyasi parti aidiyetleri bu istikametiyle futbol ekibi aidiyetine benzetilebilir. Ülkemizde de CHP, MHP, DP-AP üzere kurumsal devamlılığı olan partilere ve Erdoğan çeşidi önderlere bağlılık konusunda bu yaklaşım açıklayıcı olabilir.
Sizin alandaki şahsî tecrübeleriniz bu kuramlara ne kadar uyuyor?
Şu anda alanda çalışmıyorum. Siyaseti araştırmalar ve haberlerden izliyorum. Lakin bir uygulayıcı olarak gerek birebir seçim periyodu ortasında gerekse farklı seçim devirlerinde anlatılan oy verme davranışlarının hepsiyle karşılaştığımı söyleyebilirim. Vakit zaman kimlik öne çıksa bile, Türkiye’nin seçmen haritası geniş bir çeşitlilik içeriyor. Bilhassa CHP’ye oy verenler ortasında hem rasyonel hem ruhsal hem sosyolojik davranan seçmen var. AK Parti ve MHP için kimliğe ve partiye-lidere bağlı seçmen yükünden kelam edebiliriz. İktidar partileri, siyasete nazaran oy veren “realist” seçmenlerini büyük oranda kaybettiler, bugünkü “çekirdek” seçmen tartışmaları bu gerçeğe işaret ediyor. HDP seçmeninin de temel motivasyonu kimliğine ve partisine sahip çıkmak. Her ne kadar ortasında ikinci bir MHP kurmak isteyen bir kesim olsa dahi, GÜZEL Parti tabanı tartıyla politik, realist seçmenden oluşuyor.
Oy verme davranışı üzerine geliştirilen bu açıklamaların zayıf tarafları neler?
Rasyonel kuramın en zayıf tarafı, kimlik üzere değişkenleri denkleme katamamasıdır. Ayrıyeten, “rasyonel” dediğimiz birfazlaca sonucun o kadar da akılcı olmadığı, çeşitli alışkanlıklar ve duygularca belirlendikten daha sonra, “rasyonalize” edildiğini toplumbilimlerinden biliyoruz. Bildiklerimiz aldığımız enformasyonla değil, onu nasıl işlediğimizle, nasıl anlamlandırdığımızla ilgili. Son yirmi yılda sinirbilimden elde edilen bilgiler, siyasi karar araştırmalarına da uygulanıyor ve farklı sonuçlar çıkıyor. Birçok vakit seçmenlerin kendi çıkarlarına zıt düşen siyasi partilere oy verdiğini görmüş ve bu paradoksu açıklamakta zorlanmışızdır. Duke Üniversitesi’nden biri siyaset bilimci, oburu sinirbilimci iki araştırmacının ortak yürüttükleri yeni bir çalışmada rasyonel tercihler ile kimliğe dayanan tercihler içinde yalnızca bir farklılık değil, eşzamanlı bir rekabet olduğu kararına ulaşılmış.* Bu iki “ödülün” beynin farklı alanlarını uyardığı, bunların “mücadelesi” ile seçmen tercihinin oluştuğu saptanmış.
Seçimlerde kimlik kuvvetli rol oynadığında siyasetin tesiri en aza iniyor; seçmen toplumsal ve ekonomik vaatlere kulağını kapatıyor. Bunun için tek bir kimlik ögesinin hegemonik hale gelmesi bile kâfi oluyor. Aslında deneyimle bildiğimiz bir olguyu, fizyolojik olarak da kanıtlamaya çalışıyorlar. Kimlik kaygısının akla galebe çaldığı durumlara Türkiye’den de epeyce hadise gösterilebilir lakin literatürde sıkça paylaşılan yakın tarihindeki iki örneğe değineyim. Birinci örnek, Brexit oylaması: Referandumdan kısa bir süre evvel İngiliz seçmenin çoğunluğu AB’den ayrılmanın ekonomik açıdan kendileri için bir felaket olduğu konusunda hemfikirdi. Kampanya devrinde Brexit’in “ulusal kimlik” oylaması olarak bir daha çerçevelenmesi bütün rasyonel kaygıları silikleştirdi. Bu süreci anlatan “Brexit: The Uncivil War” isimli sineması izlemeyenlere öneririm. İkinci örnek, Donald Trump’ın kazandığı 2016 ABD başkanlık seçimleridir. Bu seçimlerde “beyaz” Amerikalıların “2042 yılına kadar azınlık” haline geleceğinin kuvvetli bir halde vurgulanması Trump’a olan oy takviyesini kısa müddette arttırdı.
Kimlik etkisinin minimize olduğu bir örnek olarak, aklıma Almanya seçimlerinde Türkiye kökenlilerin oy verme davranışı geliyor. Türkiye için oy kullanırken kimliği temel alarak sağ muhafazakâr partilere oy verenler, Almanya seçimlerinde SPD’ye, Yeşiller’e rahatlıkla oy verebiliyor. Türkiye’de kimliği ve ideolojisiyle davranan seçmen, manevi bağlarının zayıf olduğu Almanya’da kendi haklarını en düzgün savunacağına inandığı partiyi “rasyonel” olarak seçebiliyor. Siyasette çivi çiviyi sökmüyor. Kimlik eksenli oy vermeye karşı tahlilin, kimlikle uğraşmak değil, siyaset üretmek olduğu anlaşılıyor.
Öte yandan, siyasal aktörler bir kimliği ne kadar kuvvetli temsil ederse etsin, bu işin de topluma ve bireye uymayan bir son noktası var. Zira siyasette kullanabilmek için kimliği bir daha tanım etmelisiniz, daraltmalısınız, dondurmalısınız. Sözcüsü olduğunu argüman ettiğiniz kimliği stereotipe dönüştürmelisiniz. Gücü ele geçirirseniz, ülkü milliyetçi, ülkü Müslüman, vb. olarak tanımladığınız o insanın öbür biri haline gelmesine müsaade etmemelisiniz. halbuki kültürel kimlikler, canlılığını zenginliğinden, dinamizmden, yeni deneyimlere açıklığından alır. Siyasetçe tanımlanan kimlikler, bir yandan öteki kimliklerin gardiyanı olurken, öte yandan kendileri de hapishanede yaşamaya mahkûm olmaktadır. Milan Kundera’nın anlattığı üzere, hayatı grileştiren bir siyaset, güldürmeyen bir karikatüre dönüşmektedir. Bugün Türkiye’de iktidarın kimlik siyasetinin geldiği pespaye durum yahut İran’da şu an olan bitenler, bize kimlik siyasetinin açmazlarını ve risklerini gösteriyor.
* Duke Üniversitesi’nin araştırma neticelerina buradan ulaşabilirsiniz:
Jenke L., Huettel S.A., Issuesor Identity? CognitiveFoundations of VoterChoice, https: Issuesor Identity? CognitiveFoundations of VoterChoice – PMC (nih.gov).
Kararsız seçmen geçmişte daha hayli hangi partilere oy vermiş ve bugün tercih yapma konusundaki kararsızlığı hangi partiler içinde seyrediyor? Kendilerini daha epey hangi ittifaka yakın hissediyorlar? Kararsızlar hangi şartlar gerçekleşirse 24 Haziran’da oy verdikleri partiye dönerler? Kararsız seçmenin tavrı, milletvekilliği seçimleri ile cumhurbaşkanlığı içinde farklılıklar gösteriyor mu? Bunları ve daha bir epeyce soruyu 1999 lokal seçimlerinden beri fazlaca sayıda siyasi kampanyada bakılırsav alan siyasal bağlantıcı Ali Sabuktay’a sorduk.
‘ARTIK SANDIKTAN UZAKLAŞAN YENİ BİR SEÇMEN TİPİNE RASTLIYORUZ’
henüz her seçim devrinde kararsızların oranı ve yönelimi seçimlerin yazgısını belirliyor. Türkiye için fazlaca kritik olan önümüzdeki seçimde güya kararsızların varlığı birfazlaca açıdan geçmişteki seçimlere nazaran daha fazla ehemmiyet taşıyor. Ne dersiniz?
Farklı araştırmalarda yüzde 8 ile yüzde 12 içinde kararsız seçmen gözüküyor. Oy kullanmayacağını belirten seçmen de bunlara eklenince ne yapacağı kestirilemeyen yüzde 20’lik bir küme ortaya çıkıyor. Takribi dokuz ay daha sonra yapılacak bir seçim için bu tablo olağan kabul edilebilir fakat bu sürece mahsus niçinler durumu biraz farklılaştırıyor. Öncelikle kararsızları ve oy kullanmayacağını söyleyen seçmeni farklı başka kıymetlendirmek gerekiyor. Çoğunlukla birebir şeymiş üzere ele alınan bu iki kesim birbirinden hayli farklılaşıyor. Siyasete ilgisizlik, sıhhat meseleleri, seyahat üzere çeşitli münasebetlerle yüzde 15 kadar seçmenin her seçimde oy vermediğini biliyoruz ama şimdiki araştırmalarda ortaya çıkan “protest” seçmenin tümünü bunlar oluşturmuyor. Artık, sandıktan uzaklaşan yeni bir seçmen tipine de rastlıyoruz. Bunlar, iktisat başta olmak üzere çeşitli niçinlerle hayal kırıklığına uğrayan iktidar seçmeni. Yeni bir partiye yönelmek şu anda akıllarına gelmiyor, “boş oy vereceğini” ya da “seçime gitmeyeceğini” söyleyerek yaşadıkları hüsranı araştırmalara yansıtıyorlar. Oy kullanmayacak seçmen kategorisinin yaklaşık yarısını küskün iktidar seçmeni oluşturuyor. Evvelden oy verdikleri partiye en kolay dönebilecek seçmen bu kesimde yer alıyor. Zira geldikleri yere aidiyetleri kısmen sürüyor. AK Parti, evvela bu seçmeni bir daha kazanmayı hedefliyor.
Kararsızlara gelirsek, onlar da tek küme değil. Millet İttifakı’ndaki partiler içinde kararsız olanlar, Cumhur İttifakı ile muhalefet içinde kalanlar ve evvelinde oy verdikleri partiden kısmi olarak uzaklaşmasına karşın oy verecek bir seçenek goremeyenler olarak üç ana kümeden kelam edebiliriz. Son kesim ortasında eski AK Parti seçmenleri çoğunluğu oluşturuyor.
İntegral Araştırma’nın 2022 Mayıs sonunda İzmir’de yaptığı araştırmada oy kullanmayacak ve kararsız seçmen toplam yüzde 20 civarında. AK Parti seçmenleri içinde bu oran ortalamadan dört puan daha yüksek. Ağustos sonunda CATİ usulü uygulanarak bu kümedeki 260 şahısla bir daha görüşülüyor ve yüzde 20’sinin karar verdiği gözüküyor. Yani yaz ayları boyunca kararsızların ve protestlerin oranında kısmi bir azalma oluyor ancak konuşulduğu kadar dramatik boyutta değil. İzmir ile hudutlu olan bu araştırma elbette Türkiye seçmen evrenindeki kararsızların eğilimlerini yansıtma tezinde olamaz ancak detaylı bir çalışma olduğu için, kararsız ve protest seçmenin profili ve ruh hali hakkında bir fikir verebilir. Kimi matematik projeksiyonlar yapılabilir.
Karar verenlerin yüzde 43’ü AK Parti, yüzde 39’u CHP, yüzde 8’i UYGUN Parti lehine oy kullanacağını belirtiyor. Bu bireylerin takribi beşte biri yeni bir partiye yönelirken, beşte dördü eski partilerine dönüyor. Örneğin, 24 Haziran AK Parti seçmenlerinden yüzde 77’si tekrar AK Parti’ye, yüzde 20’si ise CHP’ye oy vermeyi düşünüyor. CHP seçmeni açısından baktığımızda CHP ile UYGUN Parti içinde benzeri bir oran var.
Ali Sabuktay
‘OY KULLANMAYAN SEÇMEN SİYASETTEN UMUDUNU KESMİŞ DURUMDA’
Peki, AK Parti’ye oy vereceğini belirten kararsız ve protestlerin temel münasebetleri neler?
“Ülkeyi yönetecek öbür bir parti olmaması”, “yirmi yıl boyunca yapılan yatırımlar” ve “Erdoğan’ın liderlik” özellikleri… CHP istikametinde karar verenler ise, mevcut iktidarı değiştirebilecek en kuvvetli parti CHP olduğu için oy vereceklerini söylüyorlar. ÂLÂ Parti için oy kullanacakların temel motivasyonu Akşener’in siyasi başarısı ve liderliği. Geriye kalan yüzde 80 ise protest ve kararsız halini hala sürdürüyor; bunların yüzde 70’i kararsız, yüzde 30’u oy kullanmayacağını belirtiyor. Çoğunluğu alt gelir kümesinden ve ortaokul altı eğitim seviyesinden. İdeolojik olarak yüzde 35 ile “Atatürkçüler” birinci sırada geliyor, yüzde 16’sının siyasi eğilimi yok, yüzde 15’i “muhafazakâr” yahut “ülkücü”, yüzde 12 kadarı da “milliyetçi”. Bütün araştırmalarda olduğu üzere ülkenin en kıymetli meselesinin “ekonomi” olduğunu düşünüyorlar, onu “mülteciler” ve “adalet” karşılıkları izliyor.
Siyasi partilerin bu seçmenleri ikna etmesi çok sıkıntı gözüküyor. Zira siyasete karşı derin bir güvensizlik ve kırgınlık arasındaler. Kararsız ve oy vermeyecek seçmenlerin yalnızca yüzde 1,4’ü siyasi partilere güvendiğini, yüzde 23’ü kısmen güvendiğini belirtiyor, dörtte üçü ise hiç güvenmiyor. Oy kullanmayacağını söyleyen protest seçmen güzelce siyasetten umudunu kesmiş durumda. niye oy kullanmayacakları sorulduğunda, “partilerin birbirinden farklı olmadığı” ve “her insanın ülkeyi değil, kendini düşündüğü” karşılığı geliyor. Muhalefet değişim umudu veremezse, tasa ve güvensizlik ortasında olan bu kümedeki seçmen, tek hususta sesi yüksek çıkan küçük partilere yönelebilir. Yahut AK Parti’ye güvenmemesine karşın iktidar çatısı altına sığınabilir.
‘KARARSIZLARIN ÇOĞUNLUĞU HİÇBİR İTTİFAKA YAKIN GÖRÜNMÜYOR’
Kararsız seçmen geçmişte daha epey hangi partilere oy vermiş ve bugün tercih yapma konusundaki kararsızlığı hangi partiler içinde seyrediyor? Ya da kendilerini daha hayli hangi ittifaka yakın hissediyorlar?
Şaşırtıcı gelecek ancak kararsız seçmenin hatırı sayılır bir kısmı, yani yüzde 22’si AK Parti-CHP içinde kararsız! DÜZGÜN Parti ile AK Parti içinde kararsız yok üzere. olağan olarak ÂLÂ Parti’ye AK Parti’den kıymetli bir seçmen geçişi oldu ancak bu vakitte AK Partili kararsızların kuvvetli olana yöneldiklerini, en büyük iki parti içinde arayış ortasında olduklarını söyleyebiliriz. 24 Haziran’da oyunu AK Parti’ye verenlerin yüzde 27’si CHP’yi bir seçenek olarak düşünüyor. Kararsızların yüzde 10’u bir daha AK Parti’ye oy verip vermeme, yüzde 10’u tüm partiler içinde kararsız. Buna rağmen CHP seçmenleri içindeki kararsızların değerli bir kısmı CHP ile ÂLÂ Parti içinde kalmış durumda. Bu küme, CHP seçmenleri ortasındaki kararsızların yüzde 33’ünü, tüm kararsızların da yüzde 11’ini oluşturuyor.
Toplamda bakıldığında CHP ile öteki partiler içinde kararsızların oranı yüzde 49’u, AK Parti ile başka partiler içinde kararsızların oranı yüzde 45’i buluyor. YETERLİ Parti ve öbürleri içinde kararsız olanlar yüzde 19 civarında. Diğer bir deyişle, AK Parti ile öbür partiler içinde kararsız olanların tümü AK Parti’yi seçse bile, AK Parti’nin kararsızlardan alacağı azamî oy fakat yüzde 45’e ulaşıyor.
İttifaklar açısından ise, kararsızların çoğunluğu kendini hiç bir ittifaka yakın görmüyor; yüzde 24’ü Millet, yüzde 19’u Cumhur, yüzde 2,5’i Emek ve Özgürlük ittifakına yakın olduğunu söylüyor.
‘MHP SEÇMENİNİN YÜZDE 40’I PARTİSİNDEN TÜMÜYLE KOPMUŞ DURUMDA’
Araştırma neticelerina bakılırsa kararsızlar hangi şartlar gerçekleşirse 24 Haziran’da oy verdikleri partiye dönerler?
Partilere nazaran değişen oranlar var. AK Parti’ye oy verenlerin yüzde 19’u, MHP’ye oy verenlerin ise yüzde 40’ı, YETERLİ Parti’ye oy verenlerin yüzde 27’si partisinden tümüyle kopmuş durumda. hiç bir biçimde önce oy verdikleri partiye oy vermeyecek. Bu oran CHP için hayli düşük, yüzde 3 civarında.
Partilerine bir daha oy verme şartları da partiye göre değişiyor. Eski MHP seçmenleri lakin Cumhur İttifakı’ndan ayrılırsa ve başkan değişimi olursa MHP’ye oy vereceklerini söylüyorlar. AK Partililer için ekonomik sıkıntıların tahlili ve mültecilerin geri gönderilmesi temel şart. AK Parti’nin seçime kadar bilhassa bu konularda siyaset geliştireceğini düşünebiliriz. Muhalefet partilerine oy vermiş kararsızlar için, partisinin problemlerle başa çıkacağına ve ülkeyi yönetebileceğine dair inanç vermesi ehemmiyet taşıyor. Ayrıyeten eleştirel CHP seçmenlerinde önder değişikliği şartı da öne çıkıyor.
Öte yandan kararsız ve protest seçmenin yüzde 18’i asla oy vermeyeceği parti olmadığını belirtirken, yüzde 40’ı HDP’ye, yüzde 17’si AK Parti’ye oy vermeyeceğini söylüyor.
‘BAŞKA BİR PARTİYE GİDEN SEÇMENİN DÖNMESİ ÇOK ZOR’
Yirmi yıldır her girdiği seçimi kazanan ve uzunca bir süre oylarını artırarak giden AK Parti ve Erdoğan’ın bu son dönemeçte bütün eforlarına karşın kendi tabanını konsolide edemediği görünüyor. AK Parti’den uzaklaşan kitle kararsızlar safına mı katılıyor? Yoksa o tabana oynayan öbür partilere mi dağılıyor?
Her ikisi de oluyor. aslına bakarsan Gelecek, bir daha Refah ve DEVA, AK Parti’den kopan seçmen yüklü bir tabana dayanıyor. Kıymetli bir sayıda seçmen de CHP ve DÜZGÜN Parti’ye dönmüş vaziyette. 24 Haziran neticelerina göre bakarsak, araştırmaların ortalaması (kararsızlar dağıtılmadan) AK Parti’nin 15 puan, MHP’nin 5 puan oy kaybettiğini gösteriyor. Bu 20 puanın yaklaşık 12’sinin çeşitli partilere dağıldığını, 8’inin ise kararsız ve oy kullanmayacak seçmen kategorisinde olduğunu varsayım ediyorum. Öteki bir partiye giden seçmenin dönmesi fazlaca sıkıntı. O tercihi yapan seçmen, eski partisini zihninde ve ruhunda bitiriyor. Şu anda Cumhur İttifakı, protest ve kararsız seçmeni bir daha toplamayı umarken, tercihini yapmış seçmenin başını karıştırmayı amaçlıyor.
Kararsız seçmenin tavrı, milletvekilliği seçimleri ile cumhurbaşkanlığı içinde farklılıklar gösteriyor mu?
Kararsız seçmenin tavrı partiler istikametinden hayli parçalıyken, başkanlık seçiminde de muhalefetin muhtemel adayına nazaran farklılaşıyor. Muhalefet adayı açısından bütün araştırmalarda gördüğümüz üçlü sıralama, kararsızlar ve oy kullanmayacaklar kelam konusu olduğunda da değişmiyor. Olası bir Erdoğan-Kılıçdaroğlu eşleşmesinde kararsızların yüzde 42’si Erdoğan’a, yüzde 36’sı Kılıçdaroğlu’na oy vereceğini söylerken, geri kalanlar oy kullanmayacağını belirtiyor. Erdoğan-Yavaş yarışında ise, durum açık orta muhalefet adayının lehine dönüyor: Erdoğan yüzde 24’e gerilerken Yavaş’a oy verecekler yüzde 62’ye ulaşıyor. İmamoğlu eşleşmesinde Erdoğan yüzde 37, İmamoğlu yüzde 46 oy alıyor.
Burada biraz sezgisel, biraz sayısal bir şey söyleyeyim: Aslında İmamoğlu’nun oyunun şu anki şartlarda Millet İttifakı adayının “gerçek” oyu olduğu kanısındayım. Bunu yalnızca kararsızlar için değil, genel oy dağılımı açısından da bu biçimde düşünülebiliriz. Vakit ortasında bu oy artabilir ya da adaya ve yapılacak yanlışlara göre düşebilir. Bugün Yavaş’a oy vereceğini söyleyen Cumhur İttifakı kökenli bir küme seçmenin kampanyada Erdoğan’a dönmesi yüksek mümkünlük. halbuki İmamoğlu’na oy vereceğini söyleyenler, bugün için Erdoğan’a muhakkak oy vermeyecek, Millet İttifakı’nın çıkartacağı “ideal” adaya oy verecek kesiti oluşturuyor. Anlayabildiğimiz kadarıyla Kılıçdaroğlu’nun adaylığı katılaştı üzere ya da CHP etraflarında bu biçimde bir hava esiyor. Bu durumda Kılıçdaroğlu birinci vakit içinderda İmamoğlu’nun oy oranını yakalamayı, Millet İttifakı’nın şu anki seçmen potansiyeline ulaşmayı hedeflemeli. Öteki bir deyişle, evvel kendi “kararsızlarını” kazanmalı. aslına bakarsanız Millet İttifakı’na oy vermeye hazır olan bu seçmen kolay ikna edilebilir. CHP idaresi uzak mahalledekilerle uğraşmaktansa, gücünü evvela bu kısma ayırmalı. İmamoğlu’na oy verip de “Kılıçdaroğlu’na vermem” diyen 5-6 puanlık seçmenin kim olduğunu ve niye tereddütlü olduğunu anlamalı. Onları ikna etmeye çalışmalı.
‘KILIÇDAROĞLU SEÇKİNLER İTTİFAKINA GÜVENEREK YOLA ÇIKTI’
Yeri gelmişken, Kılıçdaroğlu’nun adaylık sürecini nasıl görüyorsunuz?
Somut bir şey bildiğimden değil fakat sürece ve sonuçlara bakarak bir çıkarımda bulunabilirim. Amerikalı siyaset bilimci Overton’un ismiyle da anılan “söylem penceresi” diye bir model var. Toplumu bir çizgi olarak düşünürseniz bu pencere merkezi kaplıyor, toplumda yaygın olarak benimsenen niyetler bu alanda yer alıyor. Pencerenin sağında ve solunda “mantıklı”, “olabilir”, “radikal” ve “düşünülemez” fikirler sıralanıyor. Vakit ortasında evvelce tabu üzere görünen fikirler, toplumsal değişmeye bağlı olarak pencereye taşınabilir; bayanların oy hakkı, LGBTİ+ evlilikleri üzere. Olağanda yavaş işleyen bu süreç; kriz, savaş, salgın vakit içinderında hızlanabiliyor. Evvelce hiç düşünemeyeceğimiz şeyler ömrümüzün olağanı haline gelebiliyor; Covid 19 tedbirleri, meskenden çalışmanın yaygınlaşması üzere. Siyasette ve pazarlamada uçta yer alan bir fikri, telaffuz penceresine dahil etmek için bilim insanları, araştırmacılar ve çeşitli kamuoyu oluşturucularının devrede olduğu stratejiler kullanılıyor. Bu sayede hayal bile edilemeyeceği düşünülen bir mevzu; evvel “radikal” bir görüş, daha sonra “olabilir” ve “makul” haline gelebiliyor. Trump’ın başkanlığı, İngiltere’nin AB’den ayrılması üzere olamayacağı var iseyılan şeylerin gerçekleşmesi, Overton penceresinin stratejik kullanmasına örnek olarak gösteriliyor.
Kılıçdaroğlu ve grubunun de ekonomik kriz, iktidarın paralize olması üzere dışsal şartları kıymetlendirerek Kılıçdaroğlu’nun adaylığının önünün açıldığına karar verdiklerini ve “söylem penceresi”ne yerleşme stratejisi kurduklarını düşünüyorum. İki yıl evvel hiç kimsenin aklına gelmeyen Kılıçdaroğlu’nun adaylığı, öbür seçeneklerin ekarte edilmesiyle de bir arada bugün “makul” hale geldi ya da getirildi. Şu anki basamak ise, “aksi düşünülemez” noktaya gelmesi.
‘ALTILI MASA, TAHT OYUNLARI DİZİSİNDEKİ ‘KUZEY İTTİFAKI’NI ANDIRIYOR’
Sırada Kılıçdaroğlu’nun Altılı Masa’nın isteğini alması ve rahatça kazandıracak oranda seçmeni ikna etmesi var. Machiavelli, iktidarı hedefleyen birinin ya halktan ya soylulardan onay alması gerektiğini belirtir. Kılıçdaroğlu halk dayanağının yetersiz olduğunun farkındaydı. O niçinle seçkinler ittifakına güvenerek yola çıktı. Halk takviyesini vakit ortasında kazanacağını var iseydı, araştırmalardan anladığımız kadarıyla hayli de başarılı oldu. Soylularla ittifakın en zayıf noktası, onların lakin kendi çıkarlarına hizmet edecekse müttefikliği sürdürmeleridir. Altılı Masa şu anki haliyle Taht Oyunları dizisindeki “Kuzey İttifakı”nı andırıyor. Kimi ne kadar temsil ettiği muhakkak olmayan irili ufaklı bir sürü lord “Demir Taht”a çıkmak için bir ortaya gelmiş güya. Benzerlik bu kadarla da kalmıyor; masadakiler anketlere ve şartlara bakarak, savaşın şimdiden kazanıldığını düşünüyor, daha sonrasını planlıyor. Gelecek iktidar için, hepsinin kendine biçtiği durumlar var. Ayrıyeten her yapının farklı telden çalan kurmayları, onların ihtirasları var. Kuzey İttifakı metaforuna dönecek olursak, lordların ne kadar ordusu olduğu ve bunların ne kadarını sevk edebileceği de aşikâr değil. Bu tablo, haliyle iktidardan kurtulmak isteyen seçmeni tedirginliğe sevk ediyor. CHP, Altılı Masa’nın topluma bir şey anlatamadığını görür görmez buradan ayrıştı. Kılıçdaroğlu, “helalleşme” ile adaylığının önüne çıkacak kültürel sonları esnetmeyi hedefledi. Onun gördüğü, Altılı Masa’daki başka aktörlerin nazaranmediği bir husus da toplumdaki hesaplaşma talebiydi. O niçinle bu anlatının ortasında “hesaplaşmayı” da koydu. Bir adım daha sonra, karanlık güçlerle çarpışan kahraman olarak konumlandırdı kendisini. Adaylığına gelebilecek itirazları bu sayede bertaraf etmeye çalıştı.
Özellikle DÜZGÜN Parti’den kaynaklanan zorluklar olduğu anlaşılıyor. Meral Akşener, iki tarafın çıkarını optimize eden sonucun, “en güzel ikinci”nin seçimiyle olacağını düşündü galiba ve aday olmayacağını deklare etti. O, oyununu, “oyun teorisi”ne uygun oynadı yani. Başbakan olacağını söylerken aklındaki aday büyük ihtimalle İmamoğlu’ydu. YETERLİ Parti ortasında Yavaş’ın adaylığını isteyen epeyce kişi olabilir fakat Akşener’in istediğini zannetmiyorum. Tıpkı kökten gelen Yavaş, cumhurbaşkanı olursa Akşener’in liderliği zora girebilirdi. Kılıçdaroğlu, kendi adaylığı için fiili durum yaratınca Akşener boşa düştü. Elinde “seçilecek aday” kriterinden öbür koz kalmadı. Kılıçdaroğlu’nun seçmen dayanağını arttırmasıyla bu koz da zayıfladı. Güçlerinden hayli daha fazlasını almayı amaçlayan küçük aktörlerin aslına bakarsanız Kılıçdaroğlu’na itiraz etmeleri zayıf ihtimal. DÜZGÜN Parti’nin ayak diremesindeki tek niye ittifak içi güç çatışması değil natürel. İdeolojik, politik uyuşmazlıklar da var. Eleştirelim lakin Akşener’in sırtında önemli bir yumurta küfesi olduğunu da görmek lazım. Daha evvelki söyleşimizde YETERLİ Parti seçmeninin kırılgan olduğundan ve kabaca üçe ayrıldığından kelam etmiştim. Birinci kesim Millet İttifakı adayı kim olursa olsun oy vereceklerden, ikinci kesim Kılıçdaroğlu aday olursa gönülsüz oy vereceklerden oluşuyor. MHP seçmenlerinden oluşan üçüncü kesim ise, Kılıçdaroğlu’na oy vermeyeceğini belirtenler. çabucak hemen partileşmeyi başaramamış ÂLÂ Parti idaresi, ikinci ve üçüncü kesitten gelen taban basıncını ziyadesiyle hissediyordur. aslına bakarsanız HDP çıkışı da bunu gösteriyor.
‘ANKETLERE VE GAZETECİLERE KIZMANIN ALEMİ YOK’
Peki, bu şartlarda özel olarak Altılı Masa, genel olarak muhalefet nasıl davranmalı?
Bu seçim devrinde Erdoğan’ın en büyük dileği, 7 Haziran daha sonrasında olduğu üzere, muhalefetin ülkeyi yönetemeyeceğini kanıtlamaktır herbiçimde. Şu ana kadar muhalefet aktörlerinin mevkilerini belirlemeye dönük ataklar yapıldı. Artık muhalefetin kendilerini kuvvetli kılan istikametlere dönmesi, satrançtaki “tempo” üzere kazandıracak ataklar yapması, hegemonya oluşturması lazım. Kararsızlar ve protestleri bir yana koyarsak, aktüel araştırmaların ortalamasında 50-30 üzere bir muhalefet-iktidar istikrarı gözüküyor. Kararsızların eşit dağıtıldığı senaryoda 60’a 40’la muhalefet ağır basıyor. Ama muhalefetin gücü çabucak hemen bir mümkünlük, kâğıt üzerinde bir toplam. Yanlışsız denklemi kurarak bu oyu bir ortaya getirmek ve seçim akşamına kadar korumak gerekiyor. Kafayı kuma gömmenin, anketlere ve gazetecilere kızmanın da alemi yok; Kılıçdaroğlu’nun kazanabilir ve yönetebilir olduğu üzerine seçmendeki kuşku ortadan kaldırılmalı. Kılıçdaroğlu’nun adaylığını da bir data olarak alıp, oradaki seçilmeme riskini minimize edecek halde bir stratejiyle davranılmalı. Bunun için en sıradan yol, 2019 seçimlerinde başarıyı getiren fikri bugüne uyarlayarak; “kazanacağız” bildirisi veren yeni bir anlatı kurmak. Bu kıssanın her sıkıntıya derman olması, herkesi kapsaması, her bahiste kelamı olması kaide değil. Birden fazla öykünün tesiri, sonlu enformasyon vermesinden kaynaklanır. Anlatının tutarlılığı ve çekirdeğinin sağlam olması kafidir. Topluma itimat veren ve gerçekçi bir umut içeren, “muhalefet kazanacak ve yönetecek” dedirten kuvvetli bir bayrak altında birleşmek gerekiyor.
Muhalefet belirleyici hale gelemezse, yalnızca sandıktan çıkan sonuç değil toplumun iyiliği de risk altına girecek. İktidar, yeterlice cesaretlenecek, alanını daha da genişletecek ve kendinde her şeyi yapma hakkını daha fazla gorecek.
‘AYNI İNANÇTAKİLER YAHUT EŞLER BİRBİRİNE BENZERİ BİÇİMDE OY VERİR’
Söyleşiyi bitirmeye yaklaşırken daha genel bir soru soralım: Seçmen hangi partiye ya da adaya oy vereceğine nasıl karar veriyor?
Seçmen davranışı yaklaşık yüz yıldır üzerine çalışılan bir husus. Bu alanda hiç birinin gereğince açıklayıcı olmadığını lakin hepsinin gerçeğin bir tarafını aydınlattığını düşündüğüm oldukça kuram var. Mevzunun uzmanları haricinde pek bilinmeyen bu kuramları, genel okuyucu için özetlemeye çalışayım. En yaygın olanlar; rasyonel, sosyolojik ve ruhsal yaklaşımlar. Rasyonel modele bakılırsa, seçmen kendisi için en hakikat seçimi yapacaktır. Ülke iktisadı büyüyorsa, enflasyon ve işsizlik düşükse iktidardaki partiler; aksi şartlarda ise muhalefet partileri avantajlıdır. Seçmenler ideolojik tercihlerini de gözeterek çıkarları açısından en yararlı gördükleri partiye oy vereceklerdir. Rasyonel model, şahısların siyasi aktörler hakkında kâfi bilgiye sahip olduklarını ve akılcı karar verdiklerini var iseyar. Geçmişteki ekonomik muvaffakiyete ya da gelecek vaatlerine nazaran alt modelleri olan bu yaklaşım, ferdî çıkar yahut kamusal çıkarın odağa alınmasına bakılırsa de farklılaşır. Seçmenin gerçek bilgilenmesi, siyasi rekabet ve partilerin ekonomik siyasetlerini net olarak anlatmasıyla gerçekleşir. Şayet onayladığı parti seçimi kazanamayacaksa, seçmen en uzak olduğu partinin kazanmaması için, yakın olduğu başka bir partiye oy verebilir, yani stratejik davranabilir.
“Bir seçmen niçin bir partiyi ya da adayı başkasına tercih eder” sorusuna rasyonel model; “kendi çıkarını en çok yansıttığı, kendine en yakın bulduğu için” cevabını verirken; sosyolojik kuramlar küme kimliğinin ehemmiyetine işaret eder. Bu yaklaşım fazlaca özetle, bireylerin siyasi tercihlerini içine doğdukları ve bir kesimi oldukları toplumsal-mekânsal bağlamın belirlediğini söyler. Kültür, demografi, din, etnisite, aile, meslek, yaşanılan yer siyasi eğilimini tesirler. Bireyler, ekseriyetle ilişkin olduğu kümenin tercihiyle uyumlu oy kullanır. Kümenin bedelleriyle örtüşen siyasi partiyi tercih eder. Örneğin, birebir inançtakiler yahut eşler birbirine emsal biçimde oy verir. Siyasi kampanyalar yerleşik küme davranışını fazlaca az tesirler, şahıslar kümenin “öteki”si olan bir siyasi eğilime yönelmez. Lakin küme yönelimi değişirse bireyin tercihi değişebilir. Oy kullanma edimi, küme kimliğinin siyaset alanında bir daha üretilmesidir.
Psikolojik yaklaşım, oy davranışının rasyonel tercihlere değil, kişinin parti ve başkanla özdeşleşmesine dayandığını argüman eder. Saldırganlık, tüm kuvvetlilük, endişe, rekabetçilik, yetersizlik, aşağılık duygusu üzere ruhsal faktörler oy davranışı üzerinde tesirlidir. Şahıslar siyasi tercihlerinde çeşitli savunma düzenekleri yoluyla önderle özdeşleşerek muvaffakiyetin sağladığı doyuma ulaşır. Ekseriyetle Amerika merkezli olan bu çalışmalar, iki esaslı partiye sahip bir sistemde, seçmenle parti içinde çocukluk periyodundan itibaren kurulan bir sevgi alakası olduğunu savunur. Siyasi parti aidiyetleri bu istikametiyle futbol ekibi aidiyetine benzetilebilir. Ülkemizde de CHP, MHP, DP-AP üzere kurumsal devamlılığı olan partilere ve Erdoğan çeşidi önderlere bağlılık konusunda bu yaklaşım açıklayıcı olabilir.
Sizin alandaki şahsî tecrübeleriniz bu kuramlara ne kadar uyuyor?
Şu anda alanda çalışmıyorum. Siyaseti araştırmalar ve haberlerden izliyorum. Lakin bir uygulayıcı olarak gerek birebir seçim periyodu ortasında gerekse farklı seçim devirlerinde anlatılan oy verme davranışlarının hepsiyle karşılaştığımı söyleyebilirim. Vakit zaman kimlik öne çıksa bile, Türkiye’nin seçmen haritası geniş bir çeşitlilik içeriyor. Bilhassa CHP’ye oy verenler ortasında hem rasyonel hem ruhsal hem sosyolojik davranan seçmen var. AK Parti ve MHP için kimliğe ve partiye-lidere bağlı seçmen yükünden kelam edebiliriz. İktidar partileri, siyasete nazaran oy veren “realist” seçmenlerini büyük oranda kaybettiler, bugünkü “çekirdek” seçmen tartışmaları bu gerçeğe işaret ediyor. HDP seçmeninin de temel motivasyonu kimliğine ve partisine sahip çıkmak. Her ne kadar ortasında ikinci bir MHP kurmak isteyen bir kesim olsa dahi, GÜZEL Parti tabanı tartıyla politik, realist seçmenden oluşuyor.
Oy verme davranışı üzerine geliştirilen bu açıklamaların zayıf tarafları neler?
Rasyonel kuramın en zayıf tarafı, kimlik üzere değişkenleri denkleme katamamasıdır. Ayrıyeten, “rasyonel” dediğimiz birfazlaca sonucun o kadar da akılcı olmadığı, çeşitli alışkanlıklar ve duygularca belirlendikten daha sonra, “rasyonalize” edildiğini toplumbilimlerinden biliyoruz. Bildiklerimiz aldığımız enformasyonla değil, onu nasıl işlediğimizle, nasıl anlamlandırdığımızla ilgili. Son yirmi yılda sinirbilimden elde edilen bilgiler, siyasi karar araştırmalarına da uygulanıyor ve farklı sonuçlar çıkıyor. Birçok vakit seçmenlerin kendi çıkarlarına zıt düşen siyasi partilere oy verdiğini görmüş ve bu paradoksu açıklamakta zorlanmışızdır. Duke Üniversitesi’nden biri siyaset bilimci, oburu sinirbilimci iki araştırmacının ortak yürüttükleri yeni bir çalışmada rasyonel tercihler ile kimliğe dayanan tercihler içinde yalnızca bir farklılık değil, eşzamanlı bir rekabet olduğu kararına ulaşılmış.* Bu iki “ödülün” beynin farklı alanlarını uyardığı, bunların “mücadelesi” ile seçmen tercihinin oluştuğu saptanmış.
Seçimlerde kimlik kuvvetli rol oynadığında siyasetin tesiri en aza iniyor; seçmen toplumsal ve ekonomik vaatlere kulağını kapatıyor. Bunun için tek bir kimlik ögesinin hegemonik hale gelmesi bile kâfi oluyor. Aslında deneyimle bildiğimiz bir olguyu, fizyolojik olarak da kanıtlamaya çalışıyorlar. Kimlik kaygısının akla galebe çaldığı durumlara Türkiye’den de epeyce hadise gösterilebilir lakin literatürde sıkça paylaşılan yakın tarihindeki iki örneğe değineyim. Birinci örnek, Brexit oylaması: Referandumdan kısa bir süre evvel İngiliz seçmenin çoğunluğu AB’den ayrılmanın ekonomik açıdan kendileri için bir felaket olduğu konusunda hemfikirdi. Kampanya devrinde Brexit’in “ulusal kimlik” oylaması olarak bir daha çerçevelenmesi bütün rasyonel kaygıları silikleştirdi. Bu süreci anlatan “Brexit: The Uncivil War” isimli sineması izlemeyenlere öneririm. İkinci örnek, Donald Trump’ın kazandığı 2016 ABD başkanlık seçimleridir. Bu seçimlerde “beyaz” Amerikalıların “2042 yılına kadar azınlık” haline geleceğinin kuvvetli bir halde vurgulanması Trump’a olan oy takviyesini kısa müddette arttırdı.
Kimlik etkisinin minimize olduğu bir örnek olarak, aklıma Almanya seçimlerinde Türkiye kökenlilerin oy verme davranışı geliyor. Türkiye için oy kullanırken kimliği temel alarak sağ muhafazakâr partilere oy verenler, Almanya seçimlerinde SPD’ye, Yeşiller’e rahatlıkla oy verebiliyor. Türkiye’de kimliği ve ideolojisiyle davranan seçmen, manevi bağlarının zayıf olduğu Almanya’da kendi haklarını en düzgün savunacağına inandığı partiyi “rasyonel” olarak seçebiliyor. Siyasette çivi çiviyi sökmüyor. Kimlik eksenli oy vermeye karşı tahlilin, kimlikle uğraşmak değil, siyaset üretmek olduğu anlaşılıyor.
Öte yandan, siyasal aktörler bir kimliği ne kadar kuvvetli temsil ederse etsin, bu işin de topluma ve bireye uymayan bir son noktası var. Zira siyasette kullanabilmek için kimliği bir daha tanım etmelisiniz, daraltmalısınız, dondurmalısınız. Sözcüsü olduğunu argüman ettiğiniz kimliği stereotipe dönüştürmelisiniz. Gücü ele geçirirseniz, ülkü milliyetçi, ülkü Müslüman, vb. olarak tanımladığınız o insanın öbür biri haline gelmesine müsaade etmemelisiniz. halbuki kültürel kimlikler, canlılığını zenginliğinden, dinamizmden, yeni deneyimlere açıklığından alır. Siyasetçe tanımlanan kimlikler, bir yandan öteki kimliklerin gardiyanı olurken, öte yandan kendileri de hapishanede yaşamaya mahkûm olmaktadır. Milan Kundera’nın anlattığı üzere, hayatı grileştiren bir siyaset, güldürmeyen bir karikatüre dönüşmektedir. Bugün Türkiye’de iktidarın kimlik siyasetinin geldiği pespaye durum yahut İran’da şu an olan bitenler, bize kimlik siyasetinin açmazlarını ve risklerini gösteriyor.
* Duke Üniversitesi’nin araştırma neticelerina buradan ulaşabilirsiniz:
Jenke L., Huettel S.A., Issuesor Identity? CognitiveFoundations of VoterChoice, https: Issuesor Identity? CognitiveFoundations of VoterChoice – PMC (nih.gov).