kunteper
Member
Yıldız Holding İdare Şurası Üyesi Murat Ülker toplumsal medya hesabı üzerinden “Thomas Bauer’in Müphemlik Kültürü ve İslâm: Farklı bir İslam Tarihi” kitabına dair fikirlerini yazdı. Murat Ülker yazısında “Müphemlik hoşgörüsü” ve “müphemlik kültürü” kavramları üzerinde durdu.
Murat Ülker’in “Dogmalar Çok Görüşlü olabilir mi? Tolerans (Hoşgörü) Mümkün mü?” başlıklı yazısı şu biçimde:
“Bugün size aslında Albaraka Yayınları’ndan çıkan Thomas Bauer’in Dünyanın Tekdüzeleşmesi Müphemlik ve Çeşitlilik Kaybı Üzerine isimli kitabını özetleyip yorumlayacaktım (1) lakin baktım tıpkı muharririn İrtibat yayınlarından daha evvel çıkan Müphemlik Kültürü ve İslâm: Farklı bir İslam Tarihi (2) yapıtından kelam etmem gerekiyor; bu yüzden bugün evvel birinci yazımda bu kitaba yer vermeyi uygun buldum. Hatta bugün farklı bir şey daha yapıp kelam konusu kitabı uygunca irdeleyen bir röportaj, bir de tenkit yazısını özetleyip, bakış açımı aktaracağım. Röportajda kitabın mütercimi Tanıl Bora Gazete Duvar’dan İsmail Özkan’a verdiği röportajda (3) Aydınlanma’yla başlayan ve Çağdaş devirle derinleşerek gelişen, metnin manasının kesin olması ve hiç bir farklı okuma biçimine açık olamayacağı istikametindeki eğilimin dini kanıyı fundamentalizme ittiğini belirtiyor.
Bu eğilimin müsamahayı zaafa uğrattığını söylüyor. Müellif Bauer’in tek tip bir Aydınlanma okuması yaparak herkese cömertçe dağıttığı müphemlik müsamahasını (fazlaca görüşlülük) Aydınlanma’dan esirgediğini belirten Bora, müphemliğin kayıtsızlık manasına gelmediğini ve insanın metnin manasını yakalama arayışının bir eseri olduğunu lisana getiriyor.
Dini metinlerdeki hayli anlamlılığı da kapsayan bir müphemlik müsamahasının birlikteinde getireceği imkânları tartışan Thomas Bauer’in Müphemlik Kültürü kitabı Doğu ve İslam üzerine çalışan etraflarda ilgiyle karşılandı. Bilhassa Aydınlanma devrinde başlayan ve günümüze kadar giderek güçlenen bir biçimde gelen mutlaklık, gücünü yalnızca akademilerde ve bilim etraflarında değil, gündelik hayatta da tahkim etmiş görünüyor. hayatımıza hakim olan bu eğilim, ebediyen mutlaklığı öğütlemiş ve müphemliğin avantajını göz gerisi etmiş görünüyor. halbuki Bauer bu çalışmasında, mutlaklığın aslında hiç de o denli zannedildiği üzere bir avantaj olmadığını, bizleri müphemliğin getirdiği müsamahadan yoksun bıraktığını kanıtlamaya çalışıyor.
“Müphemlik hoşgörüsü” kavramı ve “müphemlik kültürü” mefhumu bana sempatik geldi. İslam Dini bahsinden farklı, evvela dünyayı yorumlamanın, tarihe bakmanın bir yordamı olarak ufuk açıcı geldi. Bauer’in bunu İslamiyet tarihini okumanın bir merceği olarak kullanımı da etkileyici olmuş. (Bu ortada müphemlik sözcüğünün yerine fazlaca görüşlülük, geniş görüşlülük sözcüklerinin anlatılan kavrama daha hakikat bir karşılık ve çeviri olduğunu düşünüyorum.)
Thomas Bauer’in 2018de yayımlanan ve 2019da Almanya’da yılın araştırma kitabı mükafatını alan kitabının ismi: “niçin bir İslam ortaçağı olmadı?” Bauer bu kitapta en baştan, “Ortaçağ” teriminin esasen genel olarak açıklayıcı olmadığının, zira kozmik olmadığının, Avrupa-merkezci olduğunun ve esasen genel ve afakî bir “karanlık çağ” imgesiyle özdeşleştirildiği için de manasızlaştığının tezini ileri sürüyor.
“Yazar aydınlanmayla müphemlik içinde bir terslik kuruyor. Kapitalizmle de tıpkı çeşitten bir terslik kurulabilir mi sizce?” sorusuna siyaset bilimci, tercüman Tanıl Bora’nın karşılığı şöyleki:
Bu Bauer’in bence de haklı olarak en çok eleştirildiği noktalardan biri, Aydınlanma’ya oldukça “düz” bakması. Büyük ölçüde pozitivist-determinist, “muhafazakar” diyebileceğimiz ve olmuş bitmiş, monoblok bir Aydınlanma kabulüne dayanması. Yani sıradançe, Aydınlanma’dan müphemlik müsamahasını esirgemesi! Kapitalizmin katılık isteyen ve müphemlik müsamahasını baltalayan tesirine de değiniyor Bauer. elbette Aydınlanmayla kapitalizm alâkalılar, ancak tastamam örtüşmüyorlar, “aynı şey” değiller.
“Kitapla ilgili yaptığınız bir sunumda fundamentalizmin illa ki dini olması gerekmez demiştiniz biraz açar mısınız? Ateist fundamentalizm de olabilir mi?” sorusunu bize şöyleki cevaplıyor:
Fundamentalizm, Türkçeye “köktendincilik” diye çevrildi. halbuki, düz çevirisi “temelcilik” yahut “temelselcilik” olurdu; “kurucu unsurlara, birinci kaynaklara dayanma yanlısı olmak”tır manası. Her dinî hareketin yahut siyasî, fikrî, kültürel akımın fundamentalizmi olabilir. O akımın kuruluş mitolojisine katı sadakat ve onun etrafında bir püritanizm… “İlerici” kabul ettiğimiz akımların da fundamentalizmleri olabilir bu bakımdan. Ateizmin fundamentalizmi nasıl olur bilmiyorum, zira kurucu prensipleri, kuruluş mitolojisi olan bir akımdan kelam etmiyoruz. Lakin bir daha bütün akımlar ve bütün izm’ler üzere ateizmin de fanatizmi olabilir.
Röportajın geri kalanında Bora’nın özet olarak kitapla ilgili görüşleri şöyleki:
“Bauer’e nazaran dinlerin müphemlik müsamahasına “ihtiyacı” vardır. Bunu iki niçine bağlıyor. Birincisi, dinler aşkınlık fikrine, aşkınlığa bağlıdırlar; hakikatin tamamına hakim olamayacaklarını, tam ve kesin bilemeyeceklerini kabul ediyorlar. (Yani, Gayba iman ediyorsunuz ve bilebilecekleriniz size indirilen ilahi bildiriyle sonludur.) Bu, müphemliğe alan açar. İkincisi, din her şey bir yana (tebliğ) bağlantıdır. Bauer’e bakılırsa, insan-insan ve insan-tanrı bağlantısıdır, her iki bağlantı düzlemi de ister istemez müphemliğe alan açar. Kutsal metinlerin lisanının müphemliği de bunu teyit eder.
Bauer, müphemlik müsamahasının yegâne kaynağının dinler olduğunu söylemiyor. Kaynaklarından biri olduğunu söylüyor. Ve dinlerin bütün yorumlarının, bütün akımlarının, bütün pratiklerinin bu çizgide şekillendiğini de söylemiyor. Dinlerin fanatik yorumları da vardır, çok de kuvvetlidür. esasen Bauer İslam dairesinde fanatizmin gelişmesinde, çağdaş vakit içinderda müphemlik müsamahasının gerileyip mutlaklık basıncının artmasını değerli bir etken olarak görüyor.
Bora devamında; Reel-İslamcılık tabirini kullanayım, reel-İslamcılık açısından kilit fıkıh düsturunun “zaruret haramı mubah kılar” olduğunu düşünüyorum. Bu esasın alabildiğine geniş yorumunu kastediyorum; İslâmcılığın “kanaat liderleri,” gündelik hayattan siyasete her alanda, icaba göre her şeyi zaruretten ötürü mubah kılan “ruhsatlar” tevzi ediyorlar. Bu “icaplarda” yüzsenelerdan beri devletin, “ululemr”in kararı belirleyicidir; bir daha hayli bir vakittir da piyasanın, az evvelden şerle andık, kapitalizmin kararı belirleyicidir. Yanı sıra, başta erkek milletinin tahakküm “ihtiyaçları” olmak üzere, birçok “enaniyet” hırsı belirleyicidir. kimi vakit de, ömrün hakikaten “kitaba uymayan” sıradan, gündelik muhtaçlıkları belirleyicidir. İslami bakış açısından, bu “zaruret” kapısının sekülerleşmeye alan açmasından yakınılır, biliyorum. Burada düşündürücü olan, sekülerlik sorunu mi? Yoksa araçsallaştırıcı bakışa, oportünizme, riyakârlığa açılan geniş alanlar mı? Bence ikincisi; çünkü bu kapı, sekülerliktilk evvel de açıktı.”
Girişte kelamını ettiğim kitap eleştirisi ise Giresun Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi’nde öğretim elemanı Refika Soyal’e ilişkin (4). Soyal müphemlik kavramını Bauer’in çağdaş Batı açısından ele aldığını, Batı’da azalma eğilimindeki müphemlik müsamahasını on alt başlık halinde din, sanat, iktisat ve siyaset alanlarındaki temelleri ve tezahürleriyle irdelediğini belirtiyor. Ayrıyeten bu bağlamda çağdaş Batı ile girdiği diyalektik kararında katılık arayışına yönelen günümüz İslam toplumlarına dair bir dizi tenkit ortaya koyduğunu söz ediyor.
Soyal başta Müslümanlar olmak üzere Şark’ı, Batı’yı model almaktan men eden Bauer’in bu bağlamda tarihî ve çağdaş gerçekliğe dair bir epeyce münasebet sıraladığını belirtiyor. Ve şöyleki devam ediyor: “Her şeydilk evvelden Batı, Orta çağ tarihi boyunca katı dini ekol ve algıları yanında Hristiyan mezhep kavgalarına sahne olmuştur. 17ci asırdan itibaren Katolik kilisesinde bir daha baş gösteren müphemlik hoşgörüsüzlüğü 18ci yüzyılda yanılmazlık prensibi ile tescillenmiştir. İslam dünyasında farklı ögelerin müsamahayla karşılandığı bu vakitte Hristiyan Alemi her biri mutlak hakikati elinde bulundurduğu noktasında en ufak kuşku duymayan mezhepleri (Katolik, Protestan vb) içindeki derin ihtilaflarla karşı karşıya kalmıştır. Tarihinin başlarında karşılaşılan tüm soru ve sıkıntılara yanıt verme mecburiliği öngörmeyen kilise; bayanın pozisyonu, kişisellik üzere konularda ileri adım atmak şu biçimde dursun, her geçen gün ömrün daha fazla alanına müdahil olmaya başlamıştır. İlah kelamına yapılan atıflarla merkezden dayatılan dünya görüşü ve unsurlarını dikte etme eğilimindeki haller günümüze kadar devam etmiştir.”
Soyal Bauer’in Kalvinist meselai ise şöyleki açıklıyor: “bir epeyce fundamentalist ideolojide olduğu üzere Kalvinist geleneğinin temel ögelerinden biri de mutlak hakikatçiliktir. Calvin’e göre İncil kararları mutlak sarahat ve sınırsız bağlayıcılık arz eder. Hakikatin alternatif terimi ise muhtemelliktir. Klâsik İslam hukukçusunun sav ettiği de hakikatin keşfi olmayıp bilakis kuvvetli münasebetlerle temellendirilmiş “muhtemel doğru”yu ortaya koymak formunda idi. Emsal biçimde demokratik parlamentolar da her bir ihtimale riayet edilerek ulaşılan orantılı tahlili vadederler. bir daha Calvin’in öngördüğü Hristiyan toplum dizaynına bakılırsa yeni bir şey üretmek yerine her şeyi en eski, en nezih temsilci ve örneklere dayandırmak gerekir.” (Benzer yol klasik İslam uleması tarafınca da benimsenmemiş midir?)
Bauer’in Avrupa kıtasındaki Hristiyan yoğunluğa işaret ettiğine değinen Soyal, bu biçimdesi bir dışa kapalılık meselae diğer hiçbir kıtada rastlanmadığını belirttiğini söz ediyor: “Bölgeye farklı ögelerin yerleşmesi pek mümkün olmamış; kimi vakit Yahudi toplulukları bu imkanı bulsalar bile yalnızca tolere edilmişler, daha sonra siyasi koğuşturma ve katliama maruz kalmışlardır. Bu çerçevede Batı’daki epey kültürlü ortamı tartışmaya açan Bauer’e nazaran iş gücü gereksinimine binaen farklı etnik kümelere kapıların açıldığı 60lardan günümüze epeyce kültürlü toplum yapısı karşısında günden güne müsamahadan uzaklaşan Batı’da sosyo ekonomik zorunluluklara istinaden burun kıvırarak kabul edilen mevcut zarurî eşitlilik aslında eşitlilik bile sayılamaz.“
Bu çerçevede Bauer, kendi tarihinde bir “Orta Çağ” yaşamamış olan İslam toplumlarının, sürekli din içi mezhep çabaları ile uğraşan Hristiyan Aleminin Doğu’ya gönderdiği misyonerlere gösterdiği hürmet ve müsamahadan kelam ediyor, diyen Soyal; “bu vakitte Asya ticaret yolları üstündeki bölgelerde farklı toplum mensupları ana lisanları ve kültürlerine has giysi biçimleri ile günlük ömrü paylaşmış, başka mabetlerde farklı din mensupları olarak ibadet edebilmişlerdir. Ne var ki 19cu asırdan itibaren Batı’yı model alarak mutlaklık arayışına girmeleri niçiniyle İslam toplumlarında mutlak hakikatçilik ve mutlak kayıtsızlık eğilimleri baş göstermiştir. Bir diğer izah formu, ekonomik ve askeri bakımdan köşeye sıkışmışlık hissiyle Şark, din referanslarını netlik/kesinlik bakımından gözden geçirme sürecine girmiştir. Mutlaklık arayışı ve müphemlik zıtlığı sonucunda fundamentalizm ve mutlak kayıtsızlık biçimindeki iki kutup içinde kalan din, üstelik yalnızca İslam toplumlarında değil, Hristiyanlık ve Budizm kapsamında da “orta”sını yani vasatını kaybetmiştir. Kayıtsız yönelime bakılırsa bir şey matematiksel mutlaka tabir edilemiyorsa daha az pahalı ve daha az değerlidir. Şayet müphem olanın ivedilikle net bir tabire kavuşturulması elzem görünüyorsa en genel haliyle fundamentalist refleksler teşekkül eder” diyerek bu noktayı özetliyor.
Soyal’in Bauer’in fundamentalizmle ilgili görüşlerini özetlediği satırları ise şu biçimde: Fundamentalizm katışıksız olan; tek manalı, kesin ve nettir; bu biçimdece izaha muhtaç veyahut yoruma açık değildir. Fundamentalist yönelim, bileşensiz olanın tespiti sürecinde politik ya da dini bir otorite arar; bu merci ise başkan, merkez heyet veyahut kendini halife ilan eden biri olabilir. Örneğin selefilikte bir biçimde meşruiyet ve otorite kazanan başkan, kendine has bir kararı tek bir hakikat sıfatıyla sunar. Her kim onu benimsemeyecek olursa mürted ve sapkın ilan edilir. İslam peygamberinin bir lafına dayandığı üzere “İhtilafta ümmet için rahmet vardır.” söylemi ve algısından daha sonra ihtilaf; yanılgı ve anlamsız muhalefet addedilir olmuştur. (Ümmetimin ihtilafı rahmettir, daha hakikat bir çeviri ve burada ulaşılan sonuca Bauer’in nereden vardığı ise bana bakılırsa biraz müphem açıkçası) (https://sorularlaislamiyet.com/ummetimin-ihtilafi-rahmettir-hadisini-aciklar-misiniz)
Soyal Bauer’den alıntılamaya devam ediyor: “Yazara bakılırsa kıraat farklılıkları konusunda getirilen orta yollu tahlil, tefsirlerde var olan yorumların bir renklilik addedilip yeni yorumların evvelkileri iptal etme argümanının tersine yalnızca bir katkı olarak ortaya koyulması üzere örnekler İslam geleneğinde müphemlik müsamahasının delillerindendir. 19ncu asrın ikinci yarısına kadar klasik İslam hukukçuları benzeri biçimde şeriatin kesin ve net olarak bilinebilir nitelikte olmadığı görüşünden hareketle esneklik unsurunu öngörmüşlerdir. 20nci asrın bin yıl öncesinde neredeyse hiç uygulanmamış olan ağır fizikî cezalar günümüzde birtakım radikal dini kümeler tarafınca bir daha gündeme getirilmektedir. Temelinde bu eğilim, Orta Çağ’a dönüş olması şöyleki dursun; büsbütün totaliter İslam ideolojisine dair çağdaş bir icattır.”
“Yazarın yapıtına taşıdığı bir öteki tespite bakılırsa ise İslamist oluşumlarda otoriteler çoğunlukla İslam ilimleri tahsil etmiş kimseler olmayıp tabiat bilimciler, tıpçılar ve mühendislerdir. Bir araştırmaya göre mühendisler İslamcı hareketlerde terör suçlularının %45ini oluşturmaktadır” diyen Soyal şu biçimde ekliyor: “Yazar bu durumu zımnen müspet bilimcilerin mutlaklık arayışı ile irtibatlandırmaktadır. Her halükarda müphemlik hoşgörüsüzlüğünün neticelerindan olan fundamentalizm ve kayıtsızlık yönelimlerinin hem de bir etki/tepki alakasından de kelam edilmelidir. Bauer’e nazaran sanat da tıpkı din üzere özünde barındırdığı müphemliğe bağlı olarak gelişimi için müphemlik müsamahasına muhtaçtır; Özü prestijiyle sanat, yoruma açık olmalıdır; farklı algı ve tasavvur uyandırmayan eser sanatsallıktan uzak sayılır. İki başka oburunun varlığından yola çıkılması imtiyazcı ve tekelci bir hürriyetin tersine simetrik bir özgürlük tarifine ulaşmayı gerektirir.
Bauer’in kelam konusu ettiği hürriyet; azınlık ve güçsüz olan başta olmak üzere “farklı olanın” veyahut muhalifin özgürlüğüdür. Çünkü müsamaha; öznenin kendisi veyahut benzerlerine değil, tersine kendisinden farklı durum ve nitelikte bulunan muhataplarına yönelik halini söz eder. Hoşgörüsüzlük güdüsel; müsamaha akli ve iradi bir tavırdır. Aşikâr bir kültürde müphemlik müsamahasının hakim olduğu devri müphemlik zıtlığının güçlendiği bir diğer devir takip edebilmektedir.
Soyal son olarak Bauer’in niyetini şu biçimde açıklıyor: “bu biçimdece muharrir tespitleriyle ekonomik, siyasi ve toplumsal birtakım zorunlulukların ötesinde ahlaki bir ödev olarak, olağan olarak ötekine karşı müsamahanın daha kuvvetli temellere oturtularak global manada değişen paradigmalara uygun halde güncellenecek siyasi yaklaşımlara yer hazırlanmasını gündeme taşımaktadır.”
Açıkçası müphemlik konusunda düşünmemizi sağlayan Bauer’i Hristiyan ve İslam Tarihi’nin pek desteklediğini düşünmüyorum. Çünkü Avrupa’da, Habsburglarla Borbonlar içinde otuz yıl süren savaş görünüşte dinî nitelikli savaşlardır. Savaşın temel sebebi ise Protestan-Katolik dini çatışması olsa da, savaşa katılan büyük devletler siyasi çıkarlar için savaşmışlardır. Kadir Demirci ve Muhammed Salih Azzan’ın “Mezhep Çatışmalarının Sebepleri” başlıklı makalelerinde (5) bu mevzuyu epeyce güzel özetlediklerini düşünüyorum.
İslam tarihinde çeşitli niçinlerle ortaya çıkmış bulunan mezheplerin birbirleri ile olan çatışmalarının sebeplerini ortaya koymaya çalışan müellifler şu biçimde açıklıyorlar:
“Mezhepler insanın farklı algı ve tasavvurlarının olağan bir kararı olarak zuhur etmiş ilmî ve fikrî yapılardır. Birbirinden farklı bakış açısı ve görüşlere sahip mezheplerin birbirleriyle ilmî ve fikrî bir çaba ortasında olmaları, fikirlerini karşılıklı tartışmaları da doğal bir müddetçtir. Fakat, natürel olmayan mezheplerin birbirlerinin varlığını tehdit edercesine bir tansiyonun ve çatışmanın içine girmeleri, birbirlerini ötekileştirmeleri, birbirlerini tekfir etmeleri ve hatta birbirlerini yok etmeye varacak boyutta şiddet içeren bir nefret ve kin girdabına düşmeleridir. Müslümanların birliğinin önündeki en büyük manilerden biri mezhepler içindeki çatışma sorunudur. Mezhepler içindeki çatışma Müslümanlar içindeki sevgi ve saygıyı ortadan kaldırmakta, kin ve nefreti doğurmaktadır. Mezhepler içindeki çatışma sorununu çözmek için atılması gereken birinci adım bu çatışmaya sebep olan hoşgörüsüzlüğün kaynaklarını tespit etmek ve bunlar üzerinde bir görüş birliğine varmaktır. çabucak sonrasındaki etap ise üzerinde ittifak edilen çatışma sebeplerini ortadan kaldıracak adımlar atmaktır.”
Müellifler ondan sonrasında da mezhepler içindeki çatışmanın değerli sebeplerini şu biçimde ortaya koyuyorlar:
1. Ümmet şuurunun yitirilmesi
2. Ahlakî sebepler
3. Güç ve İktidar uğraşı
4. Hadis uydurmacılığı
5. Dini metinlerde yapılan tasarruf ve teviller.
6. Dinde olmayan referanslar oluşturmak ve bunları kutsallaştırmak
7. Bilgiye ulaştıran araştırma hallerinde yanlışlıklar ve ihmaller yapmak
8. Farklı kanıya olumsuz bakmak ve farklılıkları engellemeye çalışmak
9. Dinin sabitelerinden olmayan konuları dinin sabiteleri üzere gösterip sabiteler alanını keyfi olarak genişletmek ve bunları vakit ortasında itikadî kanılara dönüştürmek.
Doğal İslam tarihinde özellikle Emevilerin yıkılışı ve Abbasilerin iktidara gelişi, Fatimiler, Selçuklular, Osmanlılar üzere birbirini takip eden devletler tarihinde iktidar sağlamlaştırılana kadar ve Osmanlı ile Timur içindeki uğraşları yalnızca mezhep yahut iktidar savaşı değil birbirilerini etkileyen toplumsal hadiseler olarak görmek uygun olur. Hatta günümüzde Sünni/Şii (Hicaz/İran), Arap/Arap (Hicaz/Katar) ve misal ihtilaflarda sebepler yalnızca mezhep yahut iktidara indirgenerek anlaşılamaz.
Artık örneğin bahisle ilgili iki okuma linki vereceğim. Bu linkler karşı olmamakla birlikte aydınlatıcı olduğu kadar, baş karıştırıcı da gelecektir, şayet mevzu hakkında derinlemesine bilgi sahibi değilseniz. Müphemlik ve Çeşitlilik, hatta müsamahanın öğrenilmesi gereken bir kültür olduğunu anlayacaksınız. (6) (7)
Açıkçası Thomas Bauer ve öteki kaynakları son verdiğim örnekteki açıklamaları düşünerek değerlendirmenizde fayda var. Demiyorum ki Bauer yanlıştır, çalışması kıymetli değildir, İslam tarihine farklı bir okuma yaptığı, yeni bir kavramla birtakım şeyleri açıklamaya çalıştığı doğrudur, lakin İslam dünyasını, Müslümanlığı, yaşadığı meseleleri, bu meseleleri yaşatanları tek kavrama indirerek açıklamak, indirgemeci bir yaklaşım olur ve gerçek değildir. Kendisinin de tabir ettiği üzere bu mevzuda epeyce görüşlü okuma yapmak ve yüzsenelerdır çeşitli akınlar altında olan dinimizi kıymetlendiren “yabancı” kaynakları okurken bir “acaba”yı kendimizden esirgememek gerekir.”
(1)Bauer, T. (2019). Dünyanın Tekdüzeleşmesi Müphemlik ve Çeşitlilik Kaybı Üzerine, İrtibat Yayınları, ss.408.
(2) Bauer, T. (2022) Dünyanın Tekdüzeleşmesi – Müphemlik ve Çeşitlilik Kaybı Üzerine, Albaraka yayınları, ss.140.
(3)https://www.gazeteduvar.com.tr/yazarlar/2020/08/22/tanil-bora-muphemlik-insani-ozgur-kilar-dusunceyi-dinamiklestirir
(4)Soyal R.(2021). Müphemlik Kültürü ve İslam, Dini Araştırmalar Mecmuası, c.1, s.2.
(5)Demirci K. ve Azzan M.Y.S (2018) Mezhep Çatışmalarının Sebepleri, Eskirşehir Osman Gazi Üniversitesi, c.5, s.9.
(6) https://dinisualler.com/fikih-tarihi/hanefiler-ile-safiiler-hic-savasti-mi/
(7) https://www.gzt.com/gercek-hayat/gelenegi-yok-sayan-dini-de-yok-saymistir-3647616
Murat Ülker’in “Dogmalar Çok Görüşlü olabilir mi? Tolerans (Hoşgörü) Mümkün mü?” başlıklı yazısı şu biçimde:
“Bugün size aslında Albaraka Yayınları’ndan çıkan Thomas Bauer’in Dünyanın Tekdüzeleşmesi Müphemlik ve Çeşitlilik Kaybı Üzerine isimli kitabını özetleyip yorumlayacaktım (1) lakin baktım tıpkı muharririn İrtibat yayınlarından daha evvel çıkan Müphemlik Kültürü ve İslâm: Farklı bir İslam Tarihi (2) yapıtından kelam etmem gerekiyor; bu yüzden bugün evvel birinci yazımda bu kitaba yer vermeyi uygun buldum. Hatta bugün farklı bir şey daha yapıp kelam konusu kitabı uygunca irdeleyen bir röportaj, bir de tenkit yazısını özetleyip, bakış açımı aktaracağım. Röportajda kitabın mütercimi Tanıl Bora Gazete Duvar’dan İsmail Özkan’a verdiği röportajda (3) Aydınlanma’yla başlayan ve Çağdaş devirle derinleşerek gelişen, metnin manasının kesin olması ve hiç bir farklı okuma biçimine açık olamayacağı istikametindeki eğilimin dini kanıyı fundamentalizme ittiğini belirtiyor.
Bu eğilimin müsamahayı zaafa uğrattığını söylüyor. Müellif Bauer’in tek tip bir Aydınlanma okuması yaparak herkese cömertçe dağıttığı müphemlik müsamahasını (fazlaca görüşlülük) Aydınlanma’dan esirgediğini belirten Bora, müphemliğin kayıtsızlık manasına gelmediğini ve insanın metnin manasını yakalama arayışının bir eseri olduğunu lisana getiriyor.
Dini metinlerdeki hayli anlamlılığı da kapsayan bir müphemlik müsamahasının birlikteinde getireceği imkânları tartışan Thomas Bauer’in Müphemlik Kültürü kitabı Doğu ve İslam üzerine çalışan etraflarda ilgiyle karşılandı. Bilhassa Aydınlanma devrinde başlayan ve günümüze kadar giderek güçlenen bir biçimde gelen mutlaklık, gücünü yalnızca akademilerde ve bilim etraflarında değil, gündelik hayatta da tahkim etmiş görünüyor. hayatımıza hakim olan bu eğilim, ebediyen mutlaklığı öğütlemiş ve müphemliğin avantajını göz gerisi etmiş görünüyor. halbuki Bauer bu çalışmasında, mutlaklığın aslında hiç de o denli zannedildiği üzere bir avantaj olmadığını, bizleri müphemliğin getirdiği müsamahadan yoksun bıraktığını kanıtlamaya çalışıyor.
“Müphemlik hoşgörüsü” kavramı ve “müphemlik kültürü” mefhumu bana sempatik geldi. İslam Dini bahsinden farklı, evvela dünyayı yorumlamanın, tarihe bakmanın bir yordamı olarak ufuk açıcı geldi. Bauer’in bunu İslamiyet tarihini okumanın bir merceği olarak kullanımı da etkileyici olmuş. (Bu ortada müphemlik sözcüğünün yerine fazlaca görüşlülük, geniş görüşlülük sözcüklerinin anlatılan kavrama daha hakikat bir karşılık ve çeviri olduğunu düşünüyorum.)
Thomas Bauer’in 2018de yayımlanan ve 2019da Almanya’da yılın araştırma kitabı mükafatını alan kitabının ismi: “niçin bir İslam ortaçağı olmadı?” Bauer bu kitapta en baştan, “Ortaçağ” teriminin esasen genel olarak açıklayıcı olmadığının, zira kozmik olmadığının, Avrupa-merkezci olduğunun ve esasen genel ve afakî bir “karanlık çağ” imgesiyle özdeşleştirildiği için de manasızlaştığının tezini ileri sürüyor.
“Yazar aydınlanmayla müphemlik içinde bir terslik kuruyor. Kapitalizmle de tıpkı çeşitten bir terslik kurulabilir mi sizce?” sorusuna siyaset bilimci, tercüman Tanıl Bora’nın karşılığı şöyleki:
Bu Bauer’in bence de haklı olarak en çok eleştirildiği noktalardan biri, Aydınlanma’ya oldukça “düz” bakması. Büyük ölçüde pozitivist-determinist, “muhafazakar” diyebileceğimiz ve olmuş bitmiş, monoblok bir Aydınlanma kabulüne dayanması. Yani sıradançe, Aydınlanma’dan müphemlik müsamahasını esirgemesi! Kapitalizmin katılık isteyen ve müphemlik müsamahasını baltalayan tesirine de değiniyor Bauer. elbette Aydınlanmayla kapitalizm alâkalılar, ancak tastamam örtüşmüyorlar, “aynı şey” değiller.
“Kitapla ilgili yaptığınız bir sunumda fundamentalizmin illa ki dini olması gerekmez demiştiniz biraz açar mısınız? Ateist fundamentalizm de olabilir mi?” sorusunu bize şöyleki cevaplıyor:
Fundamentalizm, Türkçeye “köktendincilik” diye çevrildi. halbuki, düz çevirisi “temelcilik” yahut “temelselcilik” olurdu; “kurucu unsurlara, birinci kaynaklara dayanma yanlısı olmak”tır manası. Her dinî hareketin yahut siyasî, fikrî, kültürel akımın fundamentalizmi olabilir. O akımın kuruluş mitolojisine katı sadakat ve onun etrafında bir püritanizm… “İlerici” kabul ettiğimiz akımların da fundamentalizmleri olabilir bu bakımdan. Ateizmin fundamentalizmi nasıl olur bilmiyorum, zira kurucu prensipleri, kuruluş mitolojisi olan bir akımdan kelam etmiyoruz. Lakin bir daha bütün akımlar ve bütün izm’ler üzere ateizmin de fanatizmi olabilir.
Röportajın geri kalanında Bora’nın özet olarak kitapla ilgili görüşleri şöyleki:
“Bauer’e nazaran dinlerin müphemlik müsamahasına “ihtiyacı” vardır. Bunu iki niçine bağlıyor. Birincisi, dinler aşkınlık fikrine, aşkınlığa bağlıdırlar; hakikatin tamamına hakim olamayacaklarını, tam ve kesin bilemeyeceklerini kabul ediyorlar. (Yani, Gayba iman ediyorsunuz ve bilebilecekleriniz size indirilen ilahi bildiriyle sonludur.) Bu, müphemliğe alan açar. İkincisi, din her şey bir yana (tebliğ) bağlantıdır. Bauer’e bakılırsa, insan-insan ve insan-tanrı bağlantısıdır, her iki bağlantı düzlemi de ister istemez müphemliğe alan açar. Kutsal metinlerin lisanının müphemliği de bunu teyit eder.
Bauer, müphemlik müsamahasının yegâne kaynağının dinler olduğunu söylemiyor. Kaynaklarından biri olduğunu söylüyor. Ve dinlerin bütün yorumlarının, bütün akımlarının, bütün pratiklerinin bu çizgide şekillendiğini de söylemiyor. Dinlerin fanatik yorumları da vardır, çok de kuvvetlidür. esasen Bauer İslam dairesinde fanatizmin gelişmesinde, çağdaş vakit içinderda müphemlik müsamahasının gerileyip mutlaklık basıncının artmasını değerli bir etken olarak görüyor.
Bora devamında; Reel-İslamcılık tabirini kullanayım, reel-İslamcılık açısından kilit fıkıh düsturunun “zaruret haramı mubah kılar” olduğunu düşünüyorum. Bu esasın alabildiğine geniş yorumunu kastediyorum; İslâmcılığın “kanaat liderleri,” gündelik hayattan siyasete her alanda, icaba göre her şeyi zaruretten ötürü mubah kılan “ruhsatlar” tevzi ediyorlar. Bu “icaplarda” yüzsenelerdan beri devletin, “ululemr”in kararı belirleyicidir; bir daha hayli bir vakittir da piyasanın, az evvelden şerle andık, kapitalizmin kararı belirleyicidir. Yanı sıra, başta erkek milletinin tahakküm “ihtiyaçları” olmak üzere, birçok “enaniyet” hırsı belirleyicidir. kimi vakit de, ömrün hakikaten “kitaba uymayan” sıradan, gündelik muhtaçlıkları belirleyicidir. İslami bakış açısından, bu “zaruret” kapısının sekülerleşmeye alan açmasından yakınılır, biliyorum. Burada düşündürücü olan, sekülerlik sorunu mi? Yoksa araçsallaştırıcı bakışa, oportünizme, riyakârlığa açılan geniş alanlar mı? Bence ikincisi; çünkü bu kapı, sekülerliktilk evvel de açıktı.”
Girişte kelamını ettiğim kitap eleştirisi ise Giresun Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi’nde öğretim elemanı Refika Soyal’e ilişkin (4). Soyal müphemlik kavramını Bauer’in çağdaş Batı açısından ele aldığını, Batı’da azalma eğilimindeki müphemlik müsamahasını on alt başlık halinde din, sanat, iktisat ve siyaset alanlarındaki temelleri ve tezahürleriyle irdelediğini belirtiyor. Ayrıyeten bu bağlamda çağdaş Batı ile girdiği diyalektik kararında katılık arayışına yönelen günümüz İslam toplumlarına dair bir dizi tenkit ortaya koyduğunu söz ediyor.
Soyal başta Müslümanlar olmak üzere Şark’ı, Batı’yı model almaktan men eden Bauer’in bu bağlamda tarihî ve çağdaş gerçekliğe dair bir epeyce münasebet sıraladığını belirtiyor. Ve şöyleki devam ediyor: “Her şeydilk evvelden Batı, Orta çağ tarihi boyunca katı dini ekol ve algıları yanında Hristiyan mezhep kavgalarına sahne olmuştur. 17ci asırdan itibaren Katolik kilisesinde bir daha baş gösteren müphemlik hoşgörüsüzlüğü 18ci yüzyılda yanılmazlık prensibi ile tescillenmiştir. İslam dünyasında farklı ögelerin müsamahayla karşılandığı bu vakitte Hristiyan Alemi her biri mutlak hakikati elinde bulundurduğu noktasında en ufak kuşku duymayan mezhepleri (Katolik, Protestan vb) içindeki derin ihtilaflarla karşı karşıya kalmıştır. Tarihinin başlarında karşılaşılan tüm soru ve sıkıntılara yanıt verme mecburiliği öngörmeyen kilise; bayanın pozisyonu, kişisellik üzere konularda ileri adım atmak şu biçimde dursun, her geçen gün ömrün daha fazla alanına müdahil olmaya başlamıştır. İlah kelamına yapılan atıflarla merkezden dayatılan dünya görüşü ve unsurlarını dikte etme eğilimindeki haller günümüze kadar devam etmiştir.”
Soyal Bauer’in Kalvinist meselai ise şöyleki açıklıyor: “bir epeyce fundamentalist ideolojide olduğu üzere Kalvinist geleneğinin temel ögelerinden biri de mutlak hakikatçiliktir. Calvin’e göre İncil kararları mutlak sarahat ve sınırsız bağlayıcılık arz eder. Hakikatin alternatif terimi ise muhtemelliktir. Klâsik İslam hukukçusunun sav ettiği de hakikatin keşfi olmayıp bilakis kuvvetli münasebetlerle temellendirilmiş “muhtemel doğru”yu ortaya koymak formunda idi. Emsal biçimde demokratik parlamentolar da her bir ihtimale riayet edilerek ulaşılan orantılı tahlili vadederler. bir daha Calvin’in öngördüğü Hristiyan toplum dizaynına bakılırsa yeni bir şey üretmek yerine her şeyi en eski, en nezih temsilci ve örneklere dayandırmak gerekir.” (Benzer yol klasik İslam uleması tarafınca da benimsenmemiş midir?)
Bauer’in Avrupa kıtasındaki Hristiyan yoğunluğa işaret ettiğine değinen Soyal, bu biçimdesi bir dışa kapalılık meselae diğer hiçbir kıtada rastlanmadığını belirttiğini söz ediyor: “Bölgeye farklı ögelerin yerleşmesi pek mümkün olmamış; kimi vakit Yahudi toplulukları bu imkanı bulsalar bile yalnızca tolere edilmişler, daha sonra siyasi koğuşturma ve katliama maruz kalmışlardır. Bu çerçevede Batı’daki epey kültürlü ortamı tartışmaya açan Bauer’e nazaran iş gücü gereksinimine binaen farklı etnik kümelere kapıların açıldığı 60lardan günümüze epeyce kültürlü toplum yapısı karşısında günden güne müsamahadan uzaklaşan Batı’da sosyo ekonomik zorunluluklara istinaden burun kıvırarak kabul edilen mevcut zarurî eşitlilik aslında eşitlilik bile sayılamaz.“
Bu çerçevede Bauer, kendi tarihinde bir “Orta Çağ” yaşamamış olan İslam toplumlarının, sürekli din içi mezhep çabaları ile uğraşan Hristiyan Aleminin Doğu’ya gönderdiği misyonerlere gösterdiği hürmet ve müsamahadan kelam ediyor, diyen Soyal; “bu vakitte Asya ticaret yolları üstündeki bölgelerde farklı toplum mensupları ana lisanları ve kültürlerine has giysi biçimleri ile günlük ömrü paylaşmış, başka mabetlerde farklı din mensupları olarak ibadet edebilmişlerdir. Ne var ki 19cu asırdan itibaren Batı’yı model alarak mutlaklık arayışına girmeleri niçiniyle İslam toplumlarında mutlak hakikatçilik ve mutlak kayıtsızlık eğilimleri baş göstermiştir. Bir diğer izah formu, ekonomik ve askeri bakımdan köşeye sıkışmışlık hissiyle Şark, din referanslarını netlik/kesinlik bakımından gözden geçirme sürecine girmiştir. Mutlaklık arayışı ve müphemlik zıtlığı sonucunda fundamentalizm ve mutlak kayıtsızlık biçimindeki iki kutup içinde kalan din, üstelik yalnızca İslam toplumlarında değil, Hristiyanlık ve Budizm kapsamında da “orta”sını yani vasatını kaybetmiştir. Kayıtsız yönelime bakılırsa bir şey matematiksel mutlaka tabir edilemiyorsa daha az pahalı ve daha az değerlidir. Şayet müphem olanın ivedilikle net bir tabire kavuşturulması elzem görünüyorsa en genel haliyle fundamentalist refleksler teşekkül eder” diyerek bu noktayı özetliyor.
Soyal’in Bauer’in fundamentalizmle ilgili görüşlerini özetlediği satırları ise şu biçimde: Fundamentalizm katışıksız olan; tek manalı, kesin ve nettir; bu biçimdece izaha muhtaç veyahut yoruma açık değildir. Fundamentalist yönelim, bileşensiz olanın tespiti sürecinde politik ya da dini bir otorite arar; bu merci ise başkan, merkez heyet veyahut kendini halife ilan eden biri olabilir. Örneğin selefilikte bir biçimde meşruiyet ve otorite kazanan başkan, kendine has bir kararı tek bir hakikat sıfatıyla sunar. Her kim onu benimsemeyecek olursa mürted ve sapkın ilan edilir. İslam peygamberinin bir lafına dayandığı üzere “İhtilafta ümmet için rahmet vardır.” söylemi ve algısından daha sonra ihtilaf; yanılgı ve anlamsız muhalefet addedilir olmuştur. (Ümmetimin ihtilafı rahmettir, daha hakikat bir çeviri ve burada ulaşılan sonuca Bauer’in nereden vardığı ise bana bakılırsa biraz müphem açıkçası) (https://sorularlaislamiyet.com/ummetimin-ihtilafi-rahmettir-hadisini-aciklar-misiniz)
Soyal Bauer’den alıntılamaya devam ediyor: “Yazara bakılırsa kıraat farklılıkları konusunda getirilen orta yollu tahlil, tefsirlerde var olan yorumların bir renklilik addedilip yeni yorumların evvelkileri iptal etme argümanının tersine yalnızca bir katkı olarak ortaya koyulması üzere örnekler İslam geleneğinde müphemlik müsamahasının delillerindendir. 19ncu asrın ikinci yarısına kadar klasik İslam hukukçuları benzeri biçimde şeriatin kesin ve net olarak bilinebilir nitelikte olmadığı görüşünden hareketle esneklik unsurunu öngörmüşlerdir. 20nci asrın bin yıl öncesinde neredeyse hiç uygulanmamış olan ağır fizikî cezalar günümüzde birtakım radikal dini kümeler tarafınca bir daha gündeme getirilmektedir. Temelinde bu eğilim, Orta Çağ’a dönüş olması şöyleki dursun; büsbütün totaliter İslam ideolojisine dair çağdaş bir icattır.”
“Yazarın yapıtına taşıdığı bir öteki tespite bakılırsa ise İslamist oluşumlarda otoriteler çoğunlukla İslam ilimleri tahsil etmiş kimseler olmayıp tabiat bilimciler, tıpçılar ve mühendislerdir. Bir araştırmaya göre mühendisler İslamcı hareketlerde terör suçlularının %45ini oluşturmaktadır” diyen Soyal şu biçimde ekliyor: “Yazar bu durumu zımnen müspet bilimcilerin mutlaklık arayışı ile irtibatlandırmaktadır. Her halükarda müphemlik hoşgörüsüzlüğünün neticelerindan olan fundamentalizm ve kayıtsızlık yönelimlerinin hem de bir etki/tepki alakasından de kelam edilmelidir. Bauer’e nazaran sanat da tıpkı din üzere özünde barındırdığı müphemliğe bağlı olarak gelişimi için müphemlik müsamahasına muhtaçtır; Özü prestijiyle sanat, yoruma açık olmalıdır; farklı algı ve tasavvur uyandırmayan eser sanatsallıktan uzak sayılır. İki başka oburunun varlığından yola çıkılması imtiyazcı ve tekelci bir hürriyetin tersine simetrik bir özgürlük tarifine ulaşmayı gerektirir.
Bauer’in kelam konusu ettiği hürriyet; azınlık ve güçsüz olan başta olmak üzere “farklı olanın” veyahut muhalifin özgürlüğüdür. Çünkü müsamaha; öznenin kendisi veyahut benzerlerine değil, tersine kendisinden farklı durum ve nitelikte bulunan muhataplarına yönelik halini söz eder. Hoşgörüsüzlük güdüsel; müsamaha akli ve iradi bir tavırdır. Aşikâr bir kültürde müphemlik müsamahasının hakim olduğu devri müphemlik zıtlığının güçlendiği bir diğer devir takip edebilmektedir.
Soyal son olarak Bauer’in niyetini şu biçimde açıklıyor: “bu biçimdece muharrir tespitleriyle ekonomik, siyasi ve toplumsal birtakım zorunlulukların ötesinde ahlaki bir ödev olarak, olağan olarak ötekine karşı müsamahanın daha kuvvetli temellere oturtularak global manada değişen paradigmalara uygun halde güncellenecek siyasi yaklaşımlara yer hazırlanmasını gündeme taşımaktadır.”
Açıkçası müphemlik konusunda düşünmemizi sağlayan Bauer’i Hristiyan ve İslam Tarihi’nin pek desteklediğini düşünmüyorum. Çünkü Avrupa’da, Habsburglarla Borbonlar içinde otuz yıl süren savaş görünüşte dinî nitelikli savaşlardır. Savaşın temel sebebi ise Protestan-Katolik dini çatışması olsa da, savaşa katılan büyük devletler siyasi çıkarlar için savaşmışlardır. Kadir Demirci ve Muhammed Salih Azzan’ın “Mezhep Çatışmalarının Sebepleri” başlıklı makalelerinde (5) bu mevzuyu epeyce güzel özetlediklerini düşünüyorum.
İslam tarihinde çeşitli niçinlerle ortaya çıkmış bulunan mezheplerin birbirleri ile olan çatışmalarının sebeplerini ortaya koymaya çalışan müellifler şu biçimde açıklıyorlar:
“Mezhepler insanın farklı algı ve tasavvurlarının olağan bir kararı olarak zuhur etmiş ilmî ve fikrî yapılardır. Birbirinden farklı bakış açısı ve görüşlere sahip mezheplerin birbirleriyle ilmî ve fikrî bir çaba ortasında olmaları, fikirlerini karşılıklı tartışmaları da doğal bir müddetçtir. Fakat, natürel olmayan mezheplerin birbirlerinin varlığını tehdit edercesine bir tansiyonun ve çatışmanın içine girmeleri, birbirlerini ötekileştirmeleri, birbirlerini tekfir etmeleri ve hatta birbirlerini yok etmeye varacak boyutta şiddet içeren bir nefret ve kin girdabına düşmeleridir. Müslümanların birliğinin önündeki en büyük manilerden biri mezhepler içindeki çatışma sorunudur. Mezhepler içindeki çatışma Müslümanlar içindeki sevgi ve saygıyı ortadan kaldırmakta, kin ve nefreti doğurmaktadır. Mezhepler içindeki çatışma sorununu çözmek için atılması gereken birinci adım bu çatışmaya sebep olan hoşgörüsüzlüğün kaynaklarını tespit etmek ve bunlar üzerinde bir görüş birliğine varmaktır. çabucak sonrasındaki etap ise üzerinde ittifak edilen çatışma sebeplerini ortadan kaldıracak adımlar atmaktır.”
Müellifler ondan sonrasında da mezhepler içindeki çatışmanın değerli sebeplerini şu biçimde ortaya koyuyorlar:
1. Ümmet şuurunun yitirilmesi
2. Ahlakî sebepler
3. Güç ve İktidar uğraşı
4. Hadis uydurmacılığı
5. Dini metinlerde yapılan tasarruf ve teviller.
6. Dinde olmayan referanslar oluşturmak ve bunları kutsallaştırmak
7. Bilgiye ulaştıran araştırma hallerinde yanlışlıklar ve ihmaller yapmak
8. Farklı kanıya olumsuz bakmak ve farklılıkları engellemeye çalışmak
9. Dinin sabitelerinden olmayan konuları dinin sabiteleri üzere gösterip sabiteler alanını keyfi olarak genişletmek ve bunları vakit ortasında itikadî kanılara dönüştürmek.
Doğal İslam tarihinde özellikle Emevilerin yıkılışı ve Abbasilerin iktidara gelişi, Fatimiler, Selçuklular, Osmanlılar üzere birbirini takip eden devletler tarihinde iktidar sağlamlaştırılana kadar ve Osmanlı ile Timur içindeki uğraşları yalnızca mezhep yahut iktidar savaşı değil birbirilerini etkileyen toplumsal hadiseler olarak görmek uygun olur. Hatta günümüzde Sünni/Şii (Hicaz/İran), Arap/Arap (Hicaz/Katar) ve misal ihtilaflarda sebepler yalnızca mezhep yahut iktidara indirgenerek anlaşılamaz.
Artık örneğin bahisle ilgili iki okuma linki vereceğim. Bu linkler karşı olmamakla birlikte aydınlatıcı olduğu kadar, baş karıştırıcı da gelecektir, şayet mevzu hakkında derinlemesine bilgi sahibi değilseniz. Müphemlik ve Çeşitlilik, hatta müsamahanın öğrenilmesi gereken bir kültür olduğunu anlayacaksınız. (6) (7)
Açıkçası Thomas Bauer ve öteki kaynakları son verdiğim örnekteki açıklamaları düşünerek değerlendirmenizde fayda var. Demiyorum ki Bauer yanlıştır, çalışması kıymetli değildir, İslam tarihine farklı bir okuma yaptığı, yeni bir kavramla birtakım şeyleri açıklamaya çalıştığı doğrudur, lakin İslam dünyasını, Müslümanlığı, yaşadığı meseleleri, bu meseleleri yaşatanları tek kavrama indirerek açıklamak, indirgemeci bir yaklaşım olur ve gerçek değildir. Kendisinin de tabir ettiği üzere bu mevzuda epeyce görüşlü okuma yapmak ve yüzsenelerdır çeşitli akınlar altında olan dinimizi kıymetlendiren “yabancı” kaynakları okurken bir “acaba”yı kendimizden esirgememek gerekir.”
(1)Bauer, T. (2019). Dünyanın Tekdüzeleşmesi Müphemlik ve Çeşitlilik Kaybı Üzerine, İrtibat Yayınları, ss.408.
(2) Bauer, T. (2022) Dünyanın Tekdüzeleşmesi – Müphemlik ve Çeşitlilik Kaybı Üzerine, Albaraka yayınları, ss.140.
(3)https://www.gazeteduvar.com.tr/yazarlar/2020/08/22/tanil-bora-muphemlik-insani-ozgur-kilar-dusunceyi-dinamiklestirir
(4)Soyal R.(2021). Müphemlik Kültürü ve İslam, Dini Araştırmalar Mecmuası, c.1, s.2.
(5)Demirci K. ve Azzan M.Y.S (2018) Mezhep Çatışmalarının Sebepleri, Eskirşehir Osman Gazi Üniversitesi, c.5, s.9.
(6) https://dinisualler.com/fikih-tarihi/hanefiler-ile-safiiler-hic-savasti-mi/
(7) https://www.gzt.com/gercek-hayat/gelenegi-yok-sayan-dini-de-yok-saymistir-3647616