kunteper
Member
Utanç, en epeyce cinsellikte, dilekte, zevklerimizi tatminde kendini gösterir, ele verir; aksi biçimde, yüzsüzlük de o denli…
***
Bilinçli üstbensel aktiflik gönencin artırılması niteliğindeyken amansız ve acımasız olan bir öteki üstben insani yıkımın ve insanın müthiş saçma hareketlerinin niçinidir (intihar, cinayet, tahripkârlık ve savaş). Bu yabanî üstben’in bize bulmamızı buyurduğu “iyi”, ahlaki düzgün değildir (yani toplumsal bakımdan güzel olan), lakin mutlak zevkin kendisidir; o, bize tüm sonları ihlal etmemizi ve durmaksızın kaçan bir zevkin imkânsızlığına ulaşmamızı buyurur. Zorba üstben emreder ve biz haberimiz olmadan itaat ederiz; bu buyruk birçok defa bir kaybı ve bizim için kıymetli olanın yıkımını kapsasa bile.
Irigaray, Sen Ben Biz arasında
ÖNDEYİŞ
“Utanç” izleğini Salman Rüşdi üzerinden tartışmaya açmayı hedefliyordum lakin onun “Utanç” isimli romanının hacmi gözümü korkuttu. New York’ta “edebiyat festivali”ndeki konuşması sırasında “bıçaklanması” kararında da, doğrusu tanımı imkânsız, bir “utanç sahnesi” ortaya çıkmıştı. Bunu da işin içine katarak…
İster “fanatik inanç fabrikatörleri”nin, ister “dünya görüşü/ideoloji hempaları”nın yönlendirmesiyle olsun, dahası “estet hazımsızlığı” da işin içine girmiş olsun, hiç fark etmez, diyeceğim odur ki elimizden gelen her türlü “yan değiniler” bir insanın canına kastının “utanç” ile anılması gerektiğidir. Yüz kızartıcı cürümler ortasına katılması istikametinde görüş bile bildirebilirim. Burada insanı İlah katına yükseltme, sonsuz krediyle dokunulmaz kılma hedefi yoktur. Daha fazlaca, zayıfı da, doğayı ve öteki canlıları da müdafaa yolunda ona tanrısal bir “manevi dünya” bahşetme isteği vardır…
Aslında derdim, daha fazlaca, Aziz Nesin’in yayımladığı “Şeytan Ayetleri”nin etrafında dönen fırtınalı hengame günlerine, oradan da Madımak katliamına bir kere daha dikkat çekmekti. Şayet siz geçmişinizle yüzleşemiyorsanız, bugününüz ve geleceğiniz de “yüzsüzlükle”, yani “utançla” bezenecek demektir. Ne yazık ki 12 Eylülle olduğu üzere Madımak’la ilgili de gerçek bir yüzleşmeye ve özeleştiri sürecine giremedik, giremiyoruz.
Velhasıl Salman Rüşdi’nin “Utanç”ıyla ilgili projeyi diğer bir yazıya/makaleye havale etmek durumundayım. Prensip olarak okumadığım yahut gözucuyla şöyleki bir baktığım kitaplara dair, bilhassa romanlara dair, “doldurma bilgiler”le yola çıkmayı hakikat bulmam…
Ol bu niçinle, “nicelik” bakımından daha kısa müddette okunabilecek bir yapıta yönelme gereği duydum. “Nicelik” olarak daha az yorucu olabilir fakat aslında hem Man Booker Mükafatı birebir vakitte Nobel Edebiyat Mükafatı almış bir müellif ve yapıtla karşı karşıyayız.
Evet, “hız” yorabilir ancak “aşırı yavaşlık” da bıkkınlık yaratabilir: insanlıktan utancı maske olmaktan çıkartıp gerçek yüze, bakışa, sese, kelama dönüştürebilir. Bu “insanlık dışı hali” bertaraf etmek ismine her türlü olanağı/fırsatı kıymetlendirmek gerekiyor; şu an üstlendiğim iş de mütevazı olarak (!) bu, diyebilirim.
TEMATİK ORTAKLAŞMALAR
Günümüz dünyasının 20. Yüzyıldan 21. Yüzyıla geçişte/kavşakta yaşayan, iki yüzyıla da ucundan kıyısından tanıklık eden tüm büyük yazarlarda gözlemlediğimiz bir olgu var. Eskinin “büyük anlatılar”ından kimileri hiçbir biçimde tedavülden kalkmıyor. Postmodernizm bu noktada bir çok “başarısız” görünüyor. Dinî anlatılarda gerileme hissedilmiyor mesela. Ulus/ırk/milliyet söylemlerinde de önemli bir duraksama gözlenmiyor. Globalleşme, bu noktada, “yerel siyaset üretimi”nde ana damar olan milliyetçilik ihtiva eden telaffuzları ehlileştirme hünerini gereğince gösteremedi mesela. Cinsel ayrımcılık da, renk ayrımcılığı da hâlâ epeyce önemli bir travma kaynağı. Demek ki kıssanın gelişim seyri bakımından bir “sağlıklı küreselleşme”yle karşı karşıya değiliz.
Mesele şu ki insanlığın birkaç derin kıssasından biri sınıf savaşımı ise, başkası bu savaşımda en değerli “yol açıcı/temizleyici” olarak fonksiyon bakılırsan “dinsel/milliyetçi/ırkçı/cinsiyetçi anlatıları” hiç durmadan gıdıklayan “kutsal kitaplar”dır. Salman Rüşdi de Coetzee de Saramoga da (diğerleri de) bu “büyük” kaynağı enine uzunluğuna taramışlar, hatta tarumar etmişlerdir ki takdire şayan bir teorik/pratik katkıdır. “Kutsal Kitaplar” dinbilimcilere, teologlara gözü kapalı teslim edilecek bir kaynak değildir, olmamalıdır.
bir daha de Coetzee’nin “Utanç”ını ve öteki yapıtlarını bir nebze farklı tutuyorum.Başlangıç itibariyle “minimal” bir telaffuz üzere görünse de izlek derinleştikçe kara kutu da o ölçüde “maksimum”laşıyor. Çağdaştan Postmodern’e, Postmodernden ilkel/arkaik dünyaya açılıp kapanan kapıları yan yana, iç içe geçmiş görüyoruz; tıpkı Doğu ile Batı, Kuzey ile Güney üzere; tıpkı açlık ile tokluk üzere; varsıllık ile yoksulluk gibi… Yani bu yapıtta de “büyük anlatılar” ile “minör anlatılar”bir ortada yaşamak, var olmak için ayak diretiyorlar.
bu biçimdece Güney Afrika’nın kıssası ile Profesör Lurie ve kızı Lucy’nin kıssası yan yana geliyor, iç içe geçiyor; lakin ne hikmetse bir kere daha birbirini derinlemesine anlamadan “transit geçiş” yapıyorlar. Bu esnada birtakım kazaların meydana gelmesi elbette kaçınılmaz. David ile kızı Lucy’nin başlarına gelenler de bunlardan sırf biri…
ROMANI/UTANÇ’I KESİMLERİNE AYIRALIM
David Lurie (İsa’nın Çocukluğu yapıtında de bu ismi kullanma gereği duyar; biçimsel/biçemsel benzerlikleri öteki romanlarında da görmek/gözlemlemek mümkün.) bir üniversitede “profesör” olarak bakılırsav yapmaktadır. İki kere evlenmiş, boşanmıştır. Birinci eşinden bir kızı vardır. Kızı Lucy’ye vurgu kaçınılmazdır zira anlatıyı ikinci etapta şekillendiren, yeni bir bakış açısının, dahası önemli ruhsal ve bedensel hasarların meydana geldiği kazanın gerçek ve imgesel mimarı odur.Ayrıca Batılı/Beyaz bayanı “farklı arayışlar” ortasında gördüğümüzden merakımızı cezbediyor. Bu manasıyla da romandaki yerini sağlamlaştırıyor.
Tuhaf olan şu ki elli iki yaşındaki Profesör David iki kere evlenmesine karşın, bir üniversitede profesör unvanıyla bakılırsav üstlenmesine karşın, birkaç kitap yazmasına, önemli birtakım eserler (Byron’la ilgili araştırma yapmak, müzikal yazmak gibi) üzerinde çalışmasına rağmen… niçinse “cinsel dürtüler” konusunda tam bir “moron” üzere hareket etmektedir. Daha ilginci ise zekâsını bu “moronluğu”nu desteklemek için çalıştırmaktadır. Elli iki yıllık ömür, cinsellik alanında da oldukça bir “tatmin” sağlamış olması gerekirken Profesör David, aç kurtlar üzere sağa sola, öteye beriye saldırmaktadır. Evvelce bir “eskort firması”yla anlaşarak, bir “ticari marka/nom de commerce” olan Soraya isimli bir “hayat bayanı”yla alakada bulunur. Sistemli bir ilgi üzere görünür ki profesörümüzü ona yarı-bağlanmış buluruz. Lakin işler karşıt sarfiyat ve Soraya ile yollar ayrılır, bağlar kopar. Çabucak akabinde on sekiz yaşındaki “deneyimsiz” bir öbür eskort kız devreye girer. Bundan hiç mutlu kalmayan “moron” profesörümüz, o orta yirmili yaşların başındaki öğrencisi Melaine Isaacs’ı, tabir uygun görülürse, “gözüne kestirir”. Ruhu da dürtüleri de “ava çıkmış” birini durdurmak ne mümkündür, na-mümkündür!
Profesör David için işler işte bu noktadan itibaren karşıt gitmeye başlar. Detaylara çabucak sonrasında değineceğim.
7.Bölüme kadar süren bu “öğrenci Melaine gerilimi” yahut “cinsel dürtü esareti” profesörün üniversite idaresince “yargılanma”sıyla, akabinde üniversiden ayrılmak zorunda bırakılmasıyla, kızının “kasabanın birkaç kilometre haricindeki küçük çiftliğine” gitme, daha doğrusu “sığınma” sonucuyla yeni bir boyut kazanır. Ne yazık ki orada da işler, bilhassa “cinsel dürtü” sıkıntısında, hiç de yolunda gitmez. Bu defa entelektüel inceltilmiş tacizcileriyle/tecavüzcülerle değil, hayvani dürtülerini denetim edemeyen kaba saba erkeklerin tacizleriyle/tecavüzleriyle sıkıntı dallanıp budaklanır.Dahası, yerli/Afrikalı “barbar” ile Batılı “uygar” içindeki uzlaşı dışı çatışma da o denli… Lucy’nin tecavüze uğraması, profesörümüzün de ağır faydalanması bayağı bir roman kurgusu bağlamında hafifçee alınamaz zira yapıtın genel izleğine soluk aldıracak yeni bir pencere daha açılmış olur. Aksi biçimde, Profesör David’in dünyası bizi utanca ve ötürüsıyla ümitsizliğe gark edecektir.
İKİ BOYUTU BİRLEŞTİRELİM
Profesör David’in trajik hayatı, roman sona yanlışsız yaklaştıkça daha vahim bir hal almaya başlar. Tabir yerindeyse, “düşkünlüğe” meyyal bir karakter çizer. Bir profesörün ve tahminen de insanlığın “Aşil topuğu” bir sefer daha ölümcül yara almış olur. Dünyanın bütün problemleri çözülse bile, cinsellikle ilgili “takıntılarımız” ebedi kalacakmış üzere bir izlenim bırakır. Doğulunun sert (İngilizcesi hard mıydı), haşin, kaba, banal, bodoslama, hayvani “temel içgüdü”sü; Batılının inceltilmiş, entelektüellikle bezenmiş, laf süsü haline getirilmiş “temel içgüdü”sü (özellikle burada Temel İçgüdü sinemasından kimi sahneleri gözümüzde canlandırmak yerinde olacaktır; fantazileri bu biçimde tatmine yönelmek yeryüzü cehenneminde oldukça bir ilgi görüyor, taraftar topluyor) pes edecek üzere görünmez. Bayana düşen, iki biçimde de, “tecavüz kaçınılmaz ise haz almayı öğrenmek”tir. Ne yazık ki bayan da akıllanmayanlardandır, ruhuna kelam geçiremeyenlerdendir. Bu süreçlerden yara almadan asla çıkmaz/çıkamaz. Gerek Melaine gerek Lucy, gerekse escort bayanlar, açık ve net olarak, iki cins içindeki temel içgüdülerin daha insani şekillenmesini istek etmektedirler; toplumsal pozisyonları ilkel yahut entelektüel olsun bunu tüm çıplaklığıyla, acımasızlığıyla hissettirirler. O denli inanıyorum ki yarının “robot toplumları”nda bile cinsellikle, cinsel dürtüyle bağımız kopmaz ve tamir edilmez biçimde “arızalı” bir manzara sergileyecektir.
TARTIŞMA MERKEZLERİ YAHUT ÇÜRÜK “TEZ”LER
Belfast argosunda “to still” sözcüğünün iki manası var: “Bir bayanla yatmak” ve “öldürmek”. Ancak buradaki öldürme, Fransızların la petit mord (küçük ölüm) dedikleri ve orgazmdan daha sonraki kendinden geçme olarak betimlenen olgudan farklı bir aksiyon, “l just stiffed that cunt” cümlesi “Onu vurarak öldürdüm” manasına da gelebilir “Onu becerdim” manasına da. Hangi manada olursa olsun bu, “kurban”ın değersizleştiği ve aslında kişiliksizleştirildiği manasını taşıyor.
Jack Holland, Mizojini / Dünyanın En Eski Önyargısı Bayandan Nefretin Kozmik Tarihi arasında
“Tez”li yazınsallıktan öcü üzere kaçanların hepsinin pür dikkat okudukları eserler ve takip ettikleri müellifler, mutlak surette “tezler” üzerinden yürümüşlerdir; onların boşa attıkları hiç bir zarı olmamıştır. Trajedileri, dramları, mizahları, ironileri, biçim ve biçemleri daima bu yörüngede yol almıştır. İster sevelim ister nefret edelim, ister onaylayalım ister reddedelim tüm tipler, karakterler ve olağan izlekler (tezler) dünyayı anlamamızı, daha derinden kavramamızı sağlama doğrultusunda şekillendirilirler.
Coetzee’nin “Utanç” isimli romanındaki başrolde entelektüel ahkam kesicinin(yani benim vicdanımdaanti-kahramanın),Nietzsche’nin “pitoresk terimi”ndeki üzere “das kranke tier/hasta hayvan” modunda yaşayan bir profesör olduğunu üstüne basa basa belirtmiştim. Profesör David ruhen hasta, bedenen sapıklığa meyyaldir. Üstelik bu tıp “prof”ları kendi ülkemizin üniversitelerinde de, hastanelerinde de, hatta psikayri kliniklerinde de fazlacaça gördük, haklarında üçüncü sayfa haberleri okuduk. Ahlak/etik vb her şey laf salatası olarak her daim lisanlarına pelesenktir. Makam, mevki, statü vs her şey tırıvırıdır. Bir yandan “namus bekçiliği” yaparken öteki yandan tecavüzün “bin bir çeşidi” üzerine baş yorarlar. Recm konusunda da linç konusunda da son derece maharetlidirler.
Profesör David de rastgele bir kuşkuya yer bırakmayacak derece “cinselliğe odaklı” bir öykü sunar bize/okura. John Berger’in dediği üzere “utancın karanlığında” bize duyurduğu olumluoldukça fazla bir şey yoktur. Tersine, “utanç” bağlamında değerlendirilebilecek birfazlaca hastalığı legalleştirmek için zihnini kemirir. Örneğin kendi kızına tecavüz edenlerin “laik” yargı önüne çıkartılmasını ve cezalandırılmasını ister/bekler lakin burada bir vicdan/bir utanç ögesi aramaz. Dışsal bir “cezalandırma” olarak sıkıntıyı çözmek içteki kanamayı durdurabilirmiş üzere. Kendisi de o denli yapmıştır zira; vicdanının/utancının üniversite hâkimi/heyeti önünde tartışma objesi haline getirilmesine müsaade vermemiştir. Pişmanlık duyup duymaması “laik heyeti” ilgilendirmez. Onlara bu tarafta bir kanaat sunmayı ilkesel olarak reddeder. Kendisinin reddettiği bir şeyi, o kaba saba tecavüzcüler niçin kabul etsinler ki? Tahminen de Yazar/Anlatıcı (adını Coetzee olarak kodlaylalım biz) “laik sistemin açmazları”na vurgu yapmak istemektedir. Bu noktadaki “gizli niyeti okumak” okurun yahut eleştirmenin işi olmasa gerek. bu biçimde okurlar/eleştirmenler o kadar fazladır ki beyin kıvrımlarınızı yurt bellediği var iseyılan “hayali imgenin anatomisi”ni bile deşifre edebilirler.
Biz en düzgünü baba-kızın sohbetlerine kulak verelim. Biraz uzun bir alıntı olacak fakat David’i anlamak için de, hırpalamak için de gerekli bir adım bu:
“‘bu biçimde mi yaptığımı düşünüyorsun?’ diye soruyor kızına. ‘Suç mahallinden kaçtığımı?’
‘Eh, bence geri çekildin. Uygulamada bu ikisinin farkı var mı?’”
Bir kısa orta verip üstüne başparmağımı basa basa hatırlatayım. David üniversite hâkimine/heyetine vicdani bir pişmanlığa başvurmak istemediğinden tüm suçlamaları kabul eder ve üniversitedeki bakılırsavinden ayrılır. niçinse kendisini dinlemeyeceklerini, kendi kararlarını vermek için onun itirafını gereç olarak kullanacaklarını düşünür.
Kızı Lucy itiraz eder. “Bu gerçek değil. Sen, olduğunu tez ettiğin şey olsan bile, yani ahlak açısından bir dinozor olsan bile, dinozorların konuşmasını da merak eder beşerler. Kendi adıma ben ederim. Neyi savunuyorsun? Söylesene.”
İşte David’in “muhteşem tezleri” bu noktadan itibaren vicdanımızı sarsmaya başlar. “’Benim davam, isteğin hakları üzerine kurulu’ diyor David. ‘Minicik kuşların bile titremesini sağlayan İlah üzerine.’”
Yazar/Anlatıcının, Profesör David etrafında yürüttüğü tartışmanın odağında “arzunun hakları” cirit atar. Bu noktada sorulması gereken hassas soru: Zayıf’ın haklarının ihlali helali güzel mudur pekala? Zayıflar, kuvvetlilerin zevklerine peşkeş çekilmek için mi vardırlar? İlkel kuvvetli ile Çağdaş kuvvetli, fark eder mi?
“Minicik kuşlar” ola ki “titremek” istemiyorlarsa ne olacak? Diyelim ki sizin gücünüze biat bağlamında “titremeyi” göze aldılar ancak içlerindeki alevi nasıl söndüreceksiniz? her neyse, biz David’in tezlerini kendi ağzından bir ölçü daha dinleyelim, Lucy’yle birlikte.
“Sen küçükken, çabucak hemen Kenilworth’te otururken yandaki komşunun bir köpeği vardı, altın rengi bir retriever. Hatırlar mısın, bilmem.”
Lucy, “Pek değil” diye karşılık verir. David “muhteşem tez”ini sunmaya devam eder.
“Ne vakit yakında bir dişi olsa, heyecanlanır; sıkıntı zapt edilirdi, sahipleri de Pavlov formülünü uygularcasına onu döverlerdi. Zavallı köpek, yeterlice şaşkına dönene kadar bu iş bu biçimde sürüp gitti. Dişi kokusu alır almaz kulaklarını başına yapıştırır, kuyruğunu bacaklarının ortasına kıstırır, bahçede inleyerek, saklanmaya çalışarak dolaşırdı.”
Ne hoş değil mi? Ben anladım lakin Lucy anlamadı. “Anlayamadım,” diyor. Elli iki yaşındaki Baba Profesörümüz anlaşılana kadar anlatacak, öteki yolu var mı? “İyi öğretmen” olamayan profesör, “temel içgüdüler” sıkıntısında çok “diyalojikleştirme” mahareti gösterir.
“Bu hadisede o denli alçakça bir şey vardı ki, ümitsizliğe düştüm. Terliği ısırması filan üzere bir cürüm yüzünden bir köpeği cezalandırabilirsin, bu biçimde düşünüyorum ben. Bir köpek bu cezayı kabul edecektir; ısırdığı için dayak yiyecektir.” Lütfen dikkat kesilin: “Ama istek, diğer bir şeydir. İçgüdülerine uydu diye cezalandırılmanın adil olduğunu hiç bir köpek kabul etmez.”
Lucy bir bayan olarak, olağan olarak başına geleceklerden, tecavüze uğrayacağından habersiz olarak, buna itiraz etmeliydi. Etti de. “Demek erkeklere hiç bir hudut tanımadan içgüdülerine uymaları için müsaade verilmeli, o denli mi? Alınacak ahlak dersi bu mu?”
Tartışma uzuyor natürel. Benim de sonlu kelime/sayfa hakkımı hayli fazla aşmam kelam konusu değil. O niçinle, süratlice ve özet olarak bir öteki Tez’e değinip geçeceğim. Kızı Lucy de bilhassa tecavüze uğradıktan daha sonraki süreçte kendi halini ortaya koymaktadır. Yabanî tabiatta yaşamak istiyorsanız, onun bedellerini de göğüslemeniz gerekmektedir. Gerektiğinde vahşileşeceksiniz, gerektiğinde boyun eğmeyi bileceksiniz yahut bir uzlaşı tabanı bularak tecavüzcünüzün himayesine sığınacaksınız. Ülkemizde de bu biçimdesi vahşetleri mahkeme kayıtlarında, basın organlarının üçüncü sayfa haberlerinde bulmak hiç güç değil.
Tanrı’nın “ilahi adaleti” işbaşında fakat cezayı çeken bir daha kız/kadın, dişi cins oluyor. Tahminen erkek de (bir baba olarak da olsa) yavaşça hasarlar alıyor fakat derin kesik, yara ne yazık ki bir daha kızın/hanımın, yani dişinin hissesine düşüyor. Ne hisse ama!…
SONUÇ
Utançtan niyetim şahsi suçluluk değil. Giderek anlıyorum ki utanç, uzun vadede ümit etme yetimizi aşındıran ve ileriyi görmemizi engelleyen bir his tipi. Gözlerimizi ayaklarımızın ucuna dikip yalnızca bir daha sonraki adımı düşünüyoruz.
John Berger, Kıymetini Bil Her şeyin arasında
Coetzee, tüm yapıtlarıyla insanlığa, görme/algılama biçimleriyle ilgili yaşamsal tecrübeler aktarmaktadır. Gerçek “okunduğunda” bir ömrün kaç halde kendini icra edebileceğini de serimlemektedir. İdeolojik-politik, kültürel-sanatsal, tarihsel-toplumsal süreçlerde… “daha sonraki adımları” roman kurgusunun akışı ortasında gözümüze sokmaktadır. Bilhassa entelektüellerin dünya genelinde gerçek yahut sert (hard) hayattan soyutlandıklarını görmek çok sersemletici bir tecrübe olarak kayda geçilebilir…
Yazıda ismi geçen M. Coetzee’ye ilişkin tüm eserler Can Yayınları tarafınca basılmıştır.
Alaattin Topçu
***
Bilinçli üstbensel aktiflik gönencin artırılması niteliğindeyken amansız ve acımasız olan bir öteki üstben insani yıkımın ve insanın müthiş saçma hareketlerinin niçinidir (intihar, cinayet, tahripkârlık ve savaş). Bu yabanî üstben’in bize bulmamızı buyurduğu “iyi”, ahlaki düzgün değildir (yani toplumsal bakımdan güzel olan), lakin mutlak zevkin kendisidir; o, bize tüm sonları ihlal etmemizi ve durmaksızın kaçan bir zevkin imkânsızlığına ulaşmamızı buyurur. Zorba üstben emreder ve biz haberimiz olmadan itaat ederiz; bu buyruk birçok defa bir kaybı ve bizim için kıymetli olanın yıkımını kapsasa bile.
Irigaray, Sen Ben Biz arasında
ÖNDEYİŞ
“Utanç” izleğini Salman Rüşdi üzerinden tartışmaya açmayı hedefliyordum lakin onun “Utanç” isimli romanının hacmi gözümü korkuttu. New York’ta “edebiyat festivali”ndeki konuşması sırasında “bıçaklanması” kararında da, doğrusu tanımı imkânsız, bir “utanç sahnesi” ortaya çıkmıştı. Bunu da işin içine katarak…
İster “fanatik inanç fabrikatörleri”nin, ister “dünya görüşü/ideoloji hempaları”nın yönlendirmesiyle olsun, dahası “estet hazımsızlığı” da işin içine girmiş olsun, hiç fark etmez, diyeceğim odur ki elimizden gelen her türlü “yan değiniler” bir insanın canına kastının “utanç” ile anılması gerektiğidir. Yüz kızartıcı cürümler ortasına katılması istikametinde görüş bile bildirebilirim. Burada insanı İlah katına yükseltme, sonsuz krediyle dokunulmaz kılma hedefi yoktur. Daha fazlaca, zayıfı da, doğayı ve öteki canlıları da müdafaa yolunda ona tanrısal bir “manevi dünya” bahşetme isteği vardır…
Aslında derdim, daha fazlaca, Aziz Nesin’in yayımladığı “Şeytan Ayetleri”nin etrafında dönen fırtınalı hengame günlerine, oradan da Madımak katliamına bir kere daha dikkat çekmekti. Şayet siz geçmişinizle yüzleşemiyorsanız, bugününüz ve geleceğiniz de “yüzsüzlükle”, yani “utançla” bezenecek demektir. Ne yazık ki 12 Eylülle olduğu üzere Madımak’la ilgili de gerçek bir yüzleşmeye ve özeleştiri sürecine giremedik, giremiyoruz.
Velhasıl Salman Rüşdi’nin “Utanç”ıyla ilgili projeyi diğer bir yazıya/makaleye havale etmek durumundayım. Prensip olarak okumadığım yahut gözucuyla şöyleki bir baktığım kitaplara dair, bilhassa romanlara dair, “doldurma bilgiler”le yola çıkmayı hakikat bulmam…
Ol bu niçinle, “nicelik” bakımından daha kısa müddette okunabilecek bir yapıta yönelme gereği duydum. “Nicelik” olarak daha az yorucu olabilir fakat aslında hem Man Booker Mükafatı birebir vakitte Nobel Edebiyat Mükafatı almış bir müellif ve yapıtla karşı karşıyayız.
Evet, “hız” yorabilir ancak “aşırı yavaşlık” da bıkkınlık yaratabilir: insanlıktan utancı maske olmaktan çıkartıp gerçek yüze, bakışa, sese, kelama dönüştürebilir. Bu “insanlık dışı hali” bertaraf etmek ismine her türlü olanağı/fırsatı kıymetlendirmek gerekiyor; şu an üstlendiğim iş de mütevazı olarak (!) bu, diyebilirim.
TEMATİK ORTAKLAŞMALAR
Günümüz dünyasının 20. Yüzyıldan 21. Yüzyıla geçişte/kavşakta yaşayan, iki yüzyıla da ucundan kıyısından tanıklık eden tüm büyük yazarlarda gözlemlediğimiz bir olgu var. Eskinin “büyük anlatılar”ından kimileri hiçbir biçimde tedavülden kalkmıyor. Postmodernizm bu noktada bir çok “başarısız” görünüyor. Dinî anlatılarda gerileme hissedilmiyor mesela. Ulus/ırk/milliyet söylemlerinde de önemli bir duraksama gözlenmiyor. Globalleşme, bu noktada, “yerel siyaset üretimi”nde ana damar olan milliyetçilik ihtiva eden telaffuzları ehlileştirme hünerini gereğince gösteremedi mesela. Cinsel ayrımcılık da, renk ayrımcılığı da hâlâ epeyce önemli bir travma kaynağı. Demek ki kıssanın gelişim seyri bakımından bir “sağlıklı küreselleşme”yle karşı karşıya değiliz.
Mesele şu ki insanlığın birkaç derin kıssasından biri sınıf savaşımı ise, başkası bu savaşımda en değerli “yol açıcı/temizleyici” olarak fonksiyon bakılırsan “dinsel/milliyetçi/ırkçı/cinsiyetçi anlatıları” hiç durmadan gıdıklayan “kutsal kitaplar”dır. Salman Rüşdi de Coetzee de Saramoga da (diğerleri de) bu “büyük” kaynağı enine uzunluğuna taramışlar, hatta tarumar etmişlerdir ki takdire şayan bir teorik/pratik katkıdır. “Kutsal Kitaplar” dinbilimcilere, teologlara gözü kapalı teslim edilecek bir kaynak değildir, olmamalıdır.
bir daha de Coetzee’nin “Utanç”ını ve öteki yapıtlarını bir nebze farklı tutuyorum.Başlangıç itibariyle “minimal” bir telaffuz üzere görünse de izlek derinleştikçe kara kutu da o ölçüde “maksimum”laşıyor. Çağdaştan Postmodern’e, Postmodernden ilkel/arkaik dünyaya açılıp kapanan kapıları yan yana, iç içe geçmiş görüyoruz; tıpkı Doğu ile Batı, Kuzey ile Güney üzere; tıpkı açlık ile tokluk üzere; varsıllık ile yoksulluk gibi… Yani bu yapıtta de “büyük anlatılar” ile “minör anlatılar”bir ortada yaşamak, var olmak için ayak diretiyorlar.
bu biçimdece Güney Afrika’nın kıssası ile Profesör Lurie ve kızı Lucy’nin kıssası yan yana geliyor, iç içe geçiyor; lakin ne hikmetse bir kere daha birbirini derinlemesine anlamadan “transit geçiş” yapıyorlar. Bu esnada birtakım kazaların meydana gelmesi elbette kaçınılmaz. David ile kızı Lucy’nin başlarına gelenler de bunlardan sırf biri…
ROMANI/UTANÇ’I KESİMLERİNE AYIRALIM
David Lurie (İsa’nın Çocukluğu yapıtında de bu ismi kullanma gereği duyar; biçimsel/biçemsel benzerlikleri öteki romanlarında da görmek/gözlemlemek mümkün.) bir üniversitede “profesör” olarak bakılırsav yapmaktadır. İki kere evlenmiş, boşanmıştır. Birinci eşinden bir kızı vardır. Kızı Lucy’ye vurgu kaçınılmazdır zira anlatıyı ikinci etapta şekillendiren, yeni bir bakış açısının, dahası önemli ruhsal ve bedensel hasarların meydana geldiği kazanın gerçek ve imgesel mimarı odur.Ayrıca Batılı/Beyaz bayanı “farklı arayışlar” ortasında gördüğümüzden merakımızı cezbediyor. Bu manasıyla da romandaki yerini sağlamlaştırıyor.
Tuhaf olan şu ki elli iki yaşındaki Profesör David iki kere evlenmesine karşın, bir üniversitede profesör unvanıyla bakılırsav üstlenmesine karşın, birkaç kitap yazmasına, önemli birtakım eserler (Byron’la ilgili araştırma yapmak, müzikal yazmak gibi) üzerinde çalışmasına rağmen… niçinse “cinsel dürtüler” konusunda tam bir “moron” üzere hareket etmektedir. Daha ilginci ise zekâsını bu “moronluğu”nu desteklemek için çalıştırmaktadır. Elli iki yıllık ömür, cinsellik alanında da oldukça bir “tatmin” sağlamış olması gerekirken Profesör David, aç kurtlar üzere sağa sola, öteye beriye saldırmaktadır. Evvelce bir “eskort firması”yla anlaşarak, bir “ticari marka/nom de commerce” olan Soraya isimli bir “hayat bayanı”yla alakada bulunur. Sistemli bir ilgi üzere görünür ki profesörümüzü ona yarı-bağlanmış buluruz. Lakin işler karşıt sarfiyat ve Soraya ile yollar ayrılır, bağlar kopar. Çabucak akabinde on sekiz yaşındaki “deneyimsiz” bir öbür eskort kız devreye girer. Bundan hiç mutlu kalmayan “moron” profesörümüz, o orta yirmili yaşların başındaki öğrencisi Melaine Isaacs’ı, tabir uygun görülürse, “gözüne kestirir”. Ruhu da dürtüleri de “ava çıkmış” birini durdurmak ne mümkündür, na-mümkündür!
Profesör David için işler işte bu noktadan itibaren karşıt gitmeye başlar. Detaylara çabucak sonrasında değineceğim.
7.Bölüme kadar süren bu “öğrenci Melaine gerilimi” yahut “cinsel dürtü esareti” profesörün üniversite idaresince “yargılanma”sıyla, akabinde üniversiden ayrılmak zorunda bırakılmasıyla, kızının “kasabanın birkaç kilometre haricindeki küçük çiftliğine” gitme, daha doğrusu “sığınma” sonucuyla yeni bir boyut kazanır. Ne yazık ki orada da işler, bilhassa “cinsel dürtü” sıkıntısında, hiç de yolunda gitmez. Bu defa entelektüel inceltilmiş tacizcileriyle/tecavüzcülerle değil, hayvani dürtülerini denetim edemeyen kaba saba erkeklerin tacizleriyle/tecavüzleriyle sıkıntı dallanıp budaklanır.Dahası, yerli/Afrikalı “barbar” ile Batılı “uygar” içindeki uzlaşı dışı çatışma da o denli… Lucy’nin tecavüze uğraması, profesörümüzün de ağır faydalanması bayağı bir roman kurgusu bağlamında hafifçee alınamaz zira yapıtın genel izleğine soluk aldıracak yeni bir pencere daha açılmış olur. Aksi biçimde, Profesör David’in dünyası bizi utanca ve ötürüsıyla ümitsizliğe gark edecektir.
İKİ BOYUTU BİRLEŞTİRELİM
Profesör David’in trajik hayatı, roman sona yanlışsız yaklaştıkça daha vahim bir hal almaya başlar. Tabir yerindeyse, “düşkünlüğe” meyyal bir karakter çizer. Bir profesörün ve tahminen de insanlığın “Aşil topuğu” bir sefer daha ölümcül yara almış olur. Dünyanın bütün problemleri çözülse bile, cinsellikle ilgili “takıntılarımız” ebedi kalacakmış üzere bir izlenim bırakır. Doğulunun sert (İngilizcesi hard mıydı), haşin, kaba, banal, bodoslama, hayvani “temel içgüdü”sü; Batılının inceltilmiş, entelektüellikle bezenmiş, laf süsü haline getirilmiş “temel içgüdü”sü (özellikle burada Temel İçgüdü sinemasından kimi sahneleri gözümüzde canlandırmak yerinde olacaktır; fantazileri bu biçimde tatmine yönelmek yeryüzü cehenneminde oldukça bir ilgi görüyor, taraftar topluyor) pes edecek üzere görünmez. Bayana düşen, iki biçimde de, “tecavüz kaçınılmaz ise haz almayı öğrenmek”tir. Ne yazık ki bayan da akıllanmayanlardandır, ruhuna kelam geçiremeyenlerdendir. Bu süreçlerden yara almadan asla çıkmaz/çıkamaz. Gerek Melaine gerek Lucy, gerekse escort bayanlar, açık ve net olarak, iki cins içindeki temel içgüdülerin daha insani şekillenmesini istek etmektedirler; toplumsal pozisyonları ilkel yahut entelektüel olsun bunu tüm çıplaklığıyla, acımasızlığıyla hissettirirler. O denli inanıyorum ki yarının “robot toplumları”nda bile cinsellikle, cinsel dürtüyle bağımız kopmaz ve tamir edilmez biçimde “arızalı” bir manzara sergileyecektir.
TARTIŞMA MERKEZLERİ YAHUT ÇÜRÜK “TEZ”LER
Belfast argosunda “to still” sözcüğünün iki manası var: “Bir bayanla yatmak” ve “öldürmek”. Ancak buradaki öldürme, Fransızların la petit mord (küçük ölüm) dedikleri ve orgazmdan daha sonraki kendinden geçme olarak betimlenen olgudan farklı bir aksiyon, “l just stiffed that cunt” cümlesi “Onu vurarak öldürdüm” manasına da gelebilir “Onu becerdim” manasına da. Hangi manada olursa olsun bu, “kurban”ın değersizleştiği ve aslında kişiliksizleştirildiği manasını taşıyor.
Jack Holland, Mizojini / Dünyanın En Eski Önyargısı Bayandan Nefretin Kozmik Tarihi arasında
“Tez”li yazınsallıktan öcü üzere kaçanların hepsinin pür dikkat okudukları eserler ve takip ettikleri müellifler, mutlak surette “tezler” üzerinden yürümüşlerdir; onların boşa attıkları hiç bir zarı olmamıştır. Trajedileri, dramları, mizahları, ironileri, biçim ve biçemleri daima bu yörüngede yol almıştır. İster sevelim ister nefret edelim, ister onaylayalım ister reddedelim tüm tipler, karakterler ve olağan izlekler (tezler) dünyayı anlamamızı, daha derinden kavramamızı sağlama doğrultusunda şekillendirilirler.
Coetzee’nin “Utanç” isimli romanındaki başrolde entelektüel ahkam kesicinin(yani benim vicdanımdaanti-kahramanın),Nietzsche’nin “pitoresk terimi”ndeki üzere “das kranke tier/hasta hayvan” modunda yaşayan bir profesör olduğunu üstüne basa basa belirtmiştim. Profesör David ruhen hasta, bedenen sapıklığa meyyaldir. Üstelik bu tıp “prof”ları kendi ülkemizin üniversitelerinde de, hastanelerinde de, hatta psikayri kliniklerinde de fazlacaça gördük, haklarında üçüncü sayfa haberleri okuduk. Ahlak/etik vb her şey laf salatası olarak her daim lisanlarına pelesenktir. Makam, mevki, statü vs her şey tırıvırıdır. Bir yandan “namus bekçiliği” yaparken öteki yandan tecavüzün “bin bir çeşidi” üzerine baş yorarlar. Recm konusunda da linç konusunda da son derece maharetlidirler.
Profesör David de rastgele bir kuşkuya yer bırakmayacak derece “cinselliğe odaklı” bir öykü sunar bize/okura. John Berger’in dediği üzere “utancın karanlığında” bize duyurduğu olumluoldukça fazla bir şey yoktur. Tersine, “utanç” bağlamında değerlendirilebilecek birfazlaca hastalığı legalleştirmek için zihnini kemirir. Örneğin kendi kızına tecavüz edenlerin “laik” yargı önüne çıkartılmasını ve cezalandırılmasını ister/bekler lakin burada bir vicdan/bir utanç ögesi aramaz. Dışsal bir “cezalandırma” olarak sıkıntıyı çözmek içteki kanamayı durdurabilirmiş üzere. Kendisi de o denli yapmıştır zira; vicdanının/utancının üniversite hâkimi/heyeti önünde tartışma objesi haline getirilmesine müsaade vermemiştir. Pişmanlık duyup duymaması “laik heyeti” ilgilendirmez. Onlara bu tarafta bir kanaat sunmayı ilkesel olarak reddeder. Kendisinin reddettiği bir şeyi, o kaba saba tecavüzcüler niçin kabul etsinler ki? Tahminen de Yazar/Anlatıcı (adını Coetzee olarak kodlaylalım biz) “laik sistemin açmazları”na vurgu yapmak istemektedir. Bu noktadaki “gizli niyeti okumak” okurun yahut eleştirmenin işi olmasa gerek. bu biçimde okurlar/eleştirmenler o kadar fazladır ki beyin kıvrımlarınızı yurt bellediği var iseyılan “hayali imgenin anatomisi”ni bile deşifre edebilirler.
Biz en düzgünü baba-kızın sohbetlerine kulak verelim. Biraz uzun bir alıntı olacak fakat David’i anlamak için de, hırpalamak için de gerekli bir adım bu:
“‘bu biçimde mi yaptığımı düşünüyorsun?’ diye soruyor kızına. ‘Suç mahallinden kaçtığımı?’
‘Eh, bence geri çekildin. Uygulamada bu ikisinin farkı var mı?’”
Bir kısa orta verip üstüne başparmağımı basa basa hatırlatayım. David üniversite hâkimine/heyetine vicdani bir pişmanlığa başvurmak istemediğinden tüm suçlamaları kabul eder ve üniversitedeki bakılırsavinden ayrılır. niçinse kendisini dinlemeyeceklerini, kendi kararlarını vermek için onun itirafını gereç olarak kullanacaklarını düşünür.
Kızı Lucy itiraz eder. “Bu gerçek değil. Sen, olduğunu tez ettiğin şey olsan bile, yani ahlak açısından bir dinozor olsan bile, dinozorların konuşmasını da merak eder beşerler. Kendi adıma ben ederim. Neyi savunuyorsun? Söylesene.”
İşte David’in “muhteşem tezleri” bu noktadan itibaren vicdanımızı sarsmaya başlar. “’Benim davam, isteğin hakları üzerine kurulu’ diyor David. ‘Minicik kuşların bile titremesini sağlayan İlah üzerine.’”
Yazar/Anlatıcının, Profesör David etrafında yürüttüğü tartışmanın odağında “arzunun hakları” cirit atar. Bu noktada sorulması gereken hassas soru: Zayıf’ın haklarının ihlali helali güzel mudur pekala? Zayıflar, kuvvetlilerin zevklerine peşkeş çekilmek için mi vardırlar? İlkel kuvvetli ile Çağdaş kuvvetli, fark eder mi?
“Minicik kuşlar” ola ki “titremek” istemiyorlarsa ne olacak? Diyelim ki sizin gücünüze biat bağlamında “titremeyi” göze aldılar ancak içlerindeki alevi nasıl söndüreceksiniz? her neyse, biz David’in tezlerini kendi ağzından bir ölçü daha dinleyelim, Lucy’yle birlikte.
“Sen küçükken, çabucak hemen Kenilworth’te otururken yandaki komşunun bir köpeği vardı, altın rengi bir retriever. Hatırlar mısın, bilmem.”
Lucy, “Pek değil” diye karşılık verir. David “muhteşem tez”ini sunmaya devam eder.
“Ne vakit yakında bir dişi olsa, heyecanlanır; sıkıntı zapt edilirdi, sahipleri de Pavlov formülünü uygularcasına onu döverlerdi. Zavallı köpek, yeterlice şaşkına dönene kadar bu iş bu biçimde sürüp gitti. Dişi kokusu alır almaz kulaklarını başına yapıştırır, kuyruğunu bacaklarının ortasına kıstırır, bahçede inleyerek, saklanmaya çalışarak dolaşırdı.”
Ne hoş değil mi? Ben anladım lakin Lucy anlamadı. “Anlayamadım,” diyor. Elli iki yaşındaki Baba Profesörümüz anlaşılana kadar anlatacak, öteki yolu var mı? “İyi öğretmen” olamayan profesör, “temel içgüdüler” sıkıntısında çok “diyalojikleştirme” mahareti gösterir.
“Bu hadisede o denli alçakça bir şey vardı ki, ümitsizliğe düştüm. Terliği ısırması filan üzere bir cürüm yüzünden bir köpeği cezalandırabilirsin, bu biçimde düşünüyorum ben. Bir köpek bu cezayı kabul edecektir; ısırdığı için dayak yiyecektir.” Lütfen dikkat kesilin: “Ama istek, diğer bir şeydir. İçgüdülerine uydu diye cezalandırılmanın adil olduğunu hiç bir köpek kabul etmez.”
Lucy bir bayan olarak, olağan olarak başına geleceklerden, tecavüze uğrayacağından habersiz olarak, buna itiraz etmeliydi. Etti de. “Demek erkeklere hiç bir hudut tanımadan içgüdülerine uymaları için müsaade verilmeli, o denli mi? Alınacak ahlak dersi bu mu?”
Tartışma uzuyor natürel. Benim de sonlu kelime/sayfa hakkımı hayli fazla aşmam kelam konusu değil. O niçinle, süratlice ve özet olarak bir öteki Tez’e değinip geçeceğim. Kızı Lucy de bilhassa tecavüze uğradıktan daha sonraki süreçte kendi halini ortaya koymaktadır. Yabanî tabiatta yaşamak istiyorsanız, onun bedellerini de göğüslemeniz gerekmektedir. Gerektiğinde vahşileşeceksiniz, gerektiğinde boyun eğmeyi bileceksiniz yahut bir uzlaşı tabanı bularak tecavüzcünüzün himayesine sığınacaksınız. Ülkemizde de bu biçimdesi vahşetleri mahkeme kayıtlarında, basın organlarının üçüncü sayfa haberlerinde bulmak hiç güç değil.
Tanrı’nın “ilahi adaleti” işbaşında fakat cezayı çeken bir daha kız/kadın, dişi cins oluyor. Tahminen erkek de (bir baba olarak da olsa) yavaşça hasarlar alıyor fakat derin kesik, yara ne yazık ki bir daha kızın/hanımın, yani dişinin hissesine düşüyor. Ne hisse ama!…
SONUÇ
Utançtan niyetim şahsi suçluluk değil. Giderek anlıyorum ki utanç, uzun vadede ümit etme yetimizi aşındıran ve ileriyi görmemizi engelleyen bir his tipi. Gözlerimizi ayaklarımızın ucuna dikip yalnızca bir daha sonraki adımı düşünüyoruz.
John Berger, Kıymetini Bil Her şeyin arasında
Coetzee, tüm yapıtlarıyla insanlığa, görme/algılama biçimleriyle ilgili yaşamsal tecrübeler aktarmaktadır. Gerçek “okunduğunda” bir ömrün kaç halde kendini icra edebileceğini de serimlemektedir. İdeolojik-politik, kültürel-sanatsal, tarihsel-toplumsal süreçlerde… “daha sonraki adımları” roman kurgusunun akışı ortasında gözümüze sokmaktadır. Bilhassa entelektüellerin dünya genelinde gerçek yahut sert (hard) hayattan soyutlandıklarını görmek çok sersemletici bir tecrübe olarak kayda geçilebilir…
Yazıda ismi geçen M. Coetzee’ye ilişkin tüm eserler Can Yayınları tarafınca basılmıştır.
Alaattin Topçu